کسب و کار ارگانیک

این گزارش در موضوع کسب و کار ارگانیک به دو بخش تقسیم شده است که یکی برای ارزیابی قوانین کشاورزی ارگانیک و دومی در چارچوب قانونی GI اختصاص دارد. ضمیمه‌های هر دو بخش و همچنین گزارش هیات اعزامی به ایران که در ژوئیه ۲۰۱۹ به اجرا درآمد، ارائه شده است. یک بخش مشترک دیگر ارائه توصیه‌هایی برای دولت ایران جهت دستیابی به تعادل و توسعه در هر دو سیستم تولید نیز برای تعریف حوزه‌های احتمالی هم‌کاری فنی، توسعه و حمایت از کمیسیون اتحادیه اروپا مفید محسوب می‌شود.

این مطلب فصل اول گزارش را منعکس می نماید.

فصل ۱ :تولید ارگانیک

فعالیت ۱. بررسی استاندارد ارگانیک و قانونی ارایه‌شده توسط ایران

 ۱.۱ معرفی استاندارد ایران

هیچ قانونی در زمینه تنظیم تولید و بازاریابی محصولات ارگانیک در ایران تصویب نشده است. بااین‌حال، سیستم کشاورزی ارگانیک از طریق استاندارد ملی تولید، پردازش، بازرسی، مجوز بازرسی، برچسب زدن و بازاریابی مواد غذایی ارگانیک (اینسو ۱۱۰۰۰)، که ابتدا در سال ۲۰۰۸ صادر شد و در نهایت در سال ۲۰۱۴ مورد بازبینی قرار گرفت، و توسط موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران (ISIRI) صادر شد. ISIRI، سازمان استاندارد ملی سازی ایران (NSOI) ، عضو سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO) و به‌عنوان تنها نقطه تماس کمیسیون تدوین استانداردهای بین المللی مواد غذایی (Codex Alimentarius) در کشور خدمت می‌کند. NSOI با رعایت مفاد قانون و موافقت شورای عالی می‌تواند برخی از استانداردهای ملی ایران را برای محصولات داخلی و یا اقلام وارداتی به‌منظور حمایت از مصرف‌کنندگان، تضمین سلامت و سلامت عمومی، تضمین کیفیت محصولات و ملاحظات اقتصادی و اقتصادی به اجرا درآورد. NSOI سازمان‌ها و موسسات فعال در زمینه بازرسی، صدور گواهی‌نامه و حسابرسی و صدور گواهی‌نامه ابزارهای سنجش کیفیت و مدیریت محیطی، آزمایشگاه‌ها و مراکز کالیبراسیون ابزار اندازه‌گیری براساس معیارهای سیستم اعتبارگذاری ایران را ارزیابی می‌کند، و اگر آن‌ها شرایط را برآورده کنند، صلاحیت و عملکرد آن‌ها تحت نظارت قرار خواهد گرفت. ترجمه استاندارد ۱۱۰۰۰ ضمیمه این گزارش شده است.

استاندارد ۱۱۰۰۰ به ماده ۲ اشاره دارد و همچنین به برخی از استانداردهای عمومی دیگر که در متن نیز به آن اشاره شده است و باید در نظر گرفته شود. این استانداردهای عمومی را می‌توان به‌عنوان بخشی از چارچوب قانون کلی مربوط به تولید مواد غذایی، مشابه با قوانین مربوط به غذای اتحادیه اروپا در نظر گرفت و در نتیجه به تحلیل دقیق اختصاص یافت.

اسناد/یا مدارک ذکر شده عبارت‌اند از:

۱) استاندارد ملی ایران شماره ۹۴۹۹، کشاورزی ارگانیک ( واژه‌نامه).

۲) استاندارد ملی ایران شماره ۴۴۷۰، برچسب‌زنی غذاها قبل از بسته‌بندی.

۳) استاندارد ملی ایران شماره ۹۵۰، مواد نگهدارنده مجاز موادغذایی.

۴) استاندارد ملی ایران شماره ۱۲۵۰۹، اصول بازرسی و صدور گواهی‌نامه واردات و صادرات مواد غذایی.

۵) استاندارد ملی ایران شماره ۱۲۰۰۰، دستورالعمل عمومی غذای حلال.

۶) f. CAC / CX ۱۹۲: ۱۹۹۵، استاندارد عمومی برای افزودنی‌های خوراکی.

۷)  g. / GL۲۵: ۱۹۹۵، دستورالعملهای مبادله اطلاعات بین کشورها در مورد رد غذاهای وارداتی.

۸) h. CAC / GL ۲۹: ۱۹۸۷، الزامات عمومی برای طعم‌های طبیعی.

۹) راهنمای ISO ۱۷۰۶۵ : ۲۰۱۲، ارزیابی الزامات برای صدور گواهی‌نامه محصولات، فرایندها و خدمات.

۱۰) استاندارد ارگانیک معتبر استرالیا (ACOS): 2010

استاندارد ۱۱۰۰۰ با کمک محققین از دانشگاه‌های ایران و مراکز تحقیقاتی بسته به وزرات جهاد کشاورزی و نیز نمایندگان سازمان‌های تایید شده مورد تجدید نظر قرار گرفت. با در نظر گرفتن ماهیت این سند، ارجاع آن به سایر استانداردهای ملی و قدرت قانونی ISRI، استاندارد ۱۱۰۰۰ می‌تواند به‌عنوان چارچوب قانونی تنظیم سیستم کشاورزی ارگانیک در ایران در نظر گرفته شود. با این وجود، در بخش مقدماتی آن، آمده‌است: «این استاندارد ابزاری مفید برای تهیه مقررات ملی برای تولید، بازاریابی و برچسب زدن مواد غذایی ارگانیک است».

در کنار استاندارد ۱۱۰۰۰، اولین پیش‌نویس از «مجموعه وحشی ارگانیک: راهنمای جمع‌آوری گیاه» توسط ISIRI در سال ۲۰۰۹ منتشر شد. بااین‌حال، این سند در تحلیل حاضر بدون نیاز به اجرای اجباری در نظر گرفته نشده است.

اصول کلی تولید ارگانیک موجود در مقدمه استاندارد ۱۱۰۰۰ معادل با آن‌هایی است که در قانون وجود دارند. کمیسیون اروپا ۲۰۰۷/۸۳۴٫  به‌طور خلاصه، سیستم ارگانیک را به‌عنوان ترویج اکوسیستم کشاورزی، حفاظت از تنوع زیستی، و تقویت باروری خاک توسط روش‌های مدیریتی و محدود کردن ورودی‌های خارجی در نظر می‌گیرد. در این گزارش آمده‌است که در راستای اصول قوانین اتحادیه اروپا «هدف اولیه کشاورزی ارگانیک، سلامت و رفاه جوامع است که وابسته به خاک، گیاهان، حیوانات و انسان‌ها هستند».

استاندارد ۱۱۰۰۰ موارد زیر را به‌عنوان اهداف اصلی تعیین می‌کند:

– حمایت از مشتری در برابر تقلب در بازار و ادعاهای غیر مستند درباره محصول

– حمایت از تولید کنندگان مواد غذایی ارگانیک در برابر ارائه فریبنده محصولات سنتی به‌عنوان محصولات ارگانیک

– اطمینان از بازرسی تمام مراحل تولید، آماده‌سازی، نگهداری، حمل‌ونقل، فروش و انطباق آن‌ها با قوانین تعیین‌شده توسط استاندارد

– آماده‌سازی مواد غذایی، آماده‌سازی، صدور گواهی‌نامه، شناسایی و برچسب زدن محصولات ارگانیک

– ارائه استانداردی برای سیستم‌های کنترل مواد غذایی ارگانیک جهت تسهیل شناسایی سیستم معادل ملی برای واردات

– توسعه پایدار و بهبود سیستم کشاورزی ارگانیک در کشور برای مشارکت در حفاظت منطقه‌ای و جهانی.

۱٫۲ تحلیل مقررات استاندارد

تجزیه‌وتحلیل و ارزیابی استاندارد ۱۱۰۰۰ به دنبال توالی مفاد آن و مراجعه به مفاد مربوط دو مقررات اتحادیه اروپا در مورد این موضوع انجام شده است.

۱٫۲۱ مفاد و مقررات کلی

مواد و گستره وسیعی از محصولات توسط استاندارد ۱۱۰۰۰ پوشش داده می‌شوند مشابه با قانون (کمیسیون اروپا )۲۰۰۷/۸۳۴ و ۲۰۰۸/۸۸۹ ، به استثنا مواد تکثیر گیاهی و بذر برای کشت.

در واقع، این قانون در مورد چهار دسته از محصولات غذایی اعمال می‌شود که عبارت‌اند از:

• محصولات کشاورزی فراوری نشده (دام، محصولات و محصولات باغبانی) برای مصرف انسان و غذای حیوانات.
• گیاهان و محصولات گیاهی که از مناطق طبیعی برای مصرف انسان و خوراک حیوانات برداشت می‌شوند.
• محصولات ماهی خام برای مصرف انسان و خوراک حیوان.
• محصولات کشاورزی (و احشام)، شیلات و گیاهان و نیز محصولات گیاهی برداشت‌شده از مناطق طبیعی فرآوری شده برای مصرف انسان و خوراک حیوان.

بااین‌حال، شروط خاصی برای استفاده از بذر ارگانیک و کاشت مواد در تولید محصولات ارگانیک گنجانده شده است.

استاندارد ۱۱۰۰۰ برای محصولات اصلاح‌شده ژنتیکی و مواد غذایی که با اشعه یونیزه می‌شود صدق نمی‌کند که به ترتیب مجاز به استفاده از مواد اولیه یا فرآوری برای محصولات ارگانیک نیستند.

ماده. ۳ چارچوب استاندارد به تعاریف ۱۱۰۰۰ مربوط می‌شود و به‌طور کلی، در قوانین اتحادیه اروپا با جزئیات کمتری شرح داده شده‌اند. بااین‌حال، تعداد کمی از آن‌ها شایسته گزارش برای درک بهتر مفهوم مقررات زیر و چگونگی استقرار نظام کنترل کشاورزی ارگانیک (O.F.) در ایران هستند. به ویژه، بررسی موارد زیر مهم است:

• مرجع ذی‌صلاح: یک نهاد رسمی دولتی است که طبق قانون وظایف و اختیارات قانونی دارد.
• گواهی‌نامه: یک روش اجرایی، با توجه به اینکه یک نهاد گواهی دهنده (گواهی رسمی) تضمین کتبی می‌دهد که محصول یا سیستم‌های تولید مطابق با الزامات مشخص‌شده در این استاندارد و سایر استانداردهای مربوطه است. گواهی‌ محصولات باید براساس طیف وسیعی از فعالیت‌های بازرسی شامل گواهی‌نامه عملیات مدیریتی، حسابرسی‌های سیستم‌های تضمین کیفیت و فقدان توازن تولید (عدم تعادل کارایی منابع) باشد. همچنین باید بازرسی در محل، بازرسی سیستم‌های تضمین کیفیت و تست نهایی محصول را در بر گیرد.
• مرجع صدور گواهینامه: نهادی که فرآیند صدور گواهی‌نامه را طبق مقررات قانونی اجرا می‌کند. این نهاد مسئول تایید انطباق محصولات عرضه‌شده یا برچسب « ارگانیک» است که براساس الزامات این استاندارد تولیدشده، فرآوری‌شده، تهیه یا وارد شده است.
• بازرسی کلی: تولید غذا، مواد خام، پردازش و کنترل بازاریابی، ازجمله تمام اقدامات برای بررسی انطباق آن‌ها با الزامات استانداردهای مربوطه. برای مواد غذایی ارگانیک، بازرسی شامل بررسی زنجیره تولید، پردازش و عرضه است.
• برچسب زدن: هر نشانه مکتوب، چاپی یا تصویری که بر روی برچسب کالاها یا با آن به کار می‌رود، ذکر هدف فروش، تحویل و تاریخ انقضا محصول است. برای ویژگی‌های اجباری لوگوی ارگانیک ایران، ازجمله رنگ، اندازه و سایر ویژگی‌های ساختاری، به پیوست مراجعه کنید.
• مراجع صدور گواهی یا گواهی رسمی به‌رسمیت‌شناخته‌شده: سازمان‌هایی که رسماً توسط اداره اعتبار ملی برای بازرسی یا صدور گواهی‌نامه تایید شده‌اند.
• اپراتور: فردی (حقیقی یا قانونی) که به تولید، تهیه، فروش یا واردات و صادرات محصولات ارگانیک میپردازد.
• محصول ارگانیک: این محصول تولید، فرآوری، انتقال و بسته‌بندی مطابق با الزامات این استاندارد بوده و با نماد ارگانیک مطابق با ماده ۵٫۲ عرضه می‌شود.

باتوجه به این تعاریف، سیستم کشاورزی ارگانیک می‌تواند به گونه‌ای طراحی شود که براساس یک مرجع ذی‌صلاح باشد، مراجع صدور گواهی که توسط اداره اعتبار ملی معتبر هستند، و یک فرآیند بازرسی و  صدورگواهی را در اپراتور انجام می‌دهند. این سیستم را می‌توان معادل با قوانین اتحادیه اروپا دانست. بااین‌حال، همانطور که به‌طور خاص در فعالیت ۳ شرح داده خواهد شد، در واقع این امر به این شکل صورت نمی‌پذیرد، زیرا می‌توان آنرا از تحلیل سیستم کنترل (فعالیت‌ها) ارزیابی نمود.

اصول کلی تولید ارگانیک تحت ماده ۴ بیان می‌شود. که می‌تواند خلاصه‌ای از اصول مندرج در ماده ۴ و ماده ۵ قانون ۸۳۴/۲۰۰۷ کمیسیون اروپا باشد. بااین‌حال، آن‌ها تنها مربوط به تولید محصول (تغذیه گیاه و حفاظت) و دامداری و حذف موارد مربوط به پرورش آبزیان، تولید غذا و غذاهای فراوری شده هستند.

۱٫۲٫۲ برچسب‌زنی

الزامات و دستورات برچسب زدن مربوط به قانون ۵ است و اشاره به استاندارد ملی مربوطه (استاندارد ۴۴۷۰) برای جنبه‌های کلی دارند. مفاد این قانون، حتی با وجود جزئیات کم‌تر، به‌طور کلی برابر با قوانین اتحادیه اروپا درمورد برچسب زدن محصول ارگانیک هستند.( ماده ۲۴ تا۲۶  ۲۰۰۷/۸۳۴ و ماده. ۵۷، ۵۸ و ۶۲. ۸۸۹ /  ۲۰۰۸ کمیسیون اروپا). همچنین می‌توان بر این نکته تاکید کرد که برچسب شامل نام و شماره نهاد صادرکننده مجوز باشد. به علاوه، در مورد محصولات فرآوری شده، مجاز به استفاده از ۵% از اجزای تولید متعارف است با این وجود، هیچ گونه قوانینی در مورد برچسب زدن به مواد خوراکی ذکر نشده است ( ماده ۵۹ تا ۶۱ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ ).

آرم یا لوگی ملی مجاز است که طبق قوانینی که برای معرفی آن در پیوست استاندارد ۱۱۰۰۰ شرح داده شده، استفاده شود. این قوانین مشابه آن‌هایی هستند که در قوانین اتحادیه اروپا پیش‌بینی شده‌بودند.

مقررات خاصی برای برچسب زدن محصولات به دست آمده در دوره تبدیل پیش بینی شده است که برابر با قانون۸۸۹ /  ۲۰۰۸ (ماده۶۲) هستند و همچنین وجود هر دو نشانه خاص (تبدیل به ارگانیک) را تنها پس از  یک دوره۱۲ ماهه تبدیل و نیز نام نهاد صدورکننده گواهینامه و شماره گواهی‌نامه پیش‌بینی می‌کنند. مشابه قانون اتحادیه اروپا، در این حالت استفاده از آرم ملی ممنوع است.

از ‌نظر عملی و برای پاسخ به درخواست ویژه حیطه اختیارات، باید اضافه کرد که در حال حاضر در بازار ایران چندین محصول ارگانیک واردشده از اتحادیه اروپا (به‌عنوان‌مثال روغن‌زیتون، ماکارونی و دیگر محصولات مبتنی بر غلات، شیرینی‌جات) وجود دارد؛ در نتیجه باید لوگو اتحادیه اروپا و همه اطلاعات مورد نیاز را دارا باشد. این اقلام هم در فروشگاه تخصصی و هم در سوپرمارکت در طی ماموریت بازرسی مشاهده شدند؛ بنابراین، به نظر می‌رسد که هیچ زیان و ضرری برای محصولات ارگانیک وارداتی اتحادیه اروپا به ایران از لحاظ برچسب‌زنی وجود نخواهد داشت.

۱٫۲٫۳ فهرست مواد مجاز در تولید ارگانیک

الزامات و ضوابط کلی برای فهرست بندی مواد مورداستفاده در تولید یا فرآوری محصولات ارگانیک در ماده ۷ پیش‌بینی شده‌اند. همچنین یک روند جلسات بازپرس عمومی برای هر گونه شمول اضافی در فهرست مواد جدید پیش‌بینی می‌شود و بدین ترتیب فرصتی را به سهامداران می‌دهد تا نظر خود را بیان نمایند. بااین‌حال، هیچ اشاره‌ای به روند و نحوه مشارکت سهامداران نشده است. پنج معیار برای ارزیابی این‌که آیا یک ماده را می‌توان به فهرست‌ها اضافه کرد یا خیر در نظر گرفته شده است که بطور خلاصه این معیارها شامل پیروی از اصول ارگانیک، فاقد اثرات مضر بر محیط‌زیست و سلامت انسان و حیوانات، لازم و ضروری بودن و همچنین عدم دسترسی به مواد دیگری که در حال حاضر تایید شده‌اند، هستند. لازم به ذکر است که این معیارها مورد ارزیابی قرار می‌گیرند، اما هیچ اشاره‌ای نشده که انجام آن به کدام موسسه و نهاد واگذار شده است و به‌احتمال‌زیاد این وظیفه بر عهده کمیته فنی ISIRI خواهد بود. بر اساس معیارهای عمومی، برخی معیارهای خاص برای کودهای شیمیایی و خاک و همچنین برای محصولات حفاظت از گیاهان و ترکیبات برای فرآوری و نگهداری از غذا تعیین شده‌اند. تمام این معیارها را می‌توان برابر با آن‌هایی که توسط ماده ۶ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴ کمیسیون اروپا (حتی باوجود جزئیات کمتر) پیش‌بینی شده‌بودند، در نظر گرفت. بااین‌وجود، برخی مواد (افزودنی‌های خوراکی، محصولات تمیز کردن و ضدعفونی کردن ساختمان‌ها و تأسیسات مورداستفاده برای دامپروری و یا پرورش گیاهان، ازجمله نگهداری یا انبار کردن در هولدینگ کشاورزی) در استاندارد ۱۱۰۰۰ مورد توجه قرار نمی‌گیرند.

۱٫۲٫۴ قوانین تولید

قوانین تولید، دامپروری و پرورش حیوانات تحت عنوان ماده ۱۰ لیست شده‌اند. دوره یا مرحله انتقالی تبدیل، مشابه با قوانین اتحادیه اروپا است (ماده ۳۶ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹، یعنی ۲ سال برای محصولات سالانه، چراگاه‌ها و سبزیجات، ۳ سال برای محصولات دائمی). تبدیل پس‌ازآنجام اولین بازرسی آغاز می‌شود و امکان کاهش حداقل ۱۲ ماه از این دوره به نهاد تایید صلاحیت کننده داده می‌شود؛ در صورتی که واحد کشتزار حداقل ۲ سال کنار گذاشته شده شود.

قوانین بهسازی یا تقویت حاصلخیزی خاک را تنها می‌توان با بخشی از قوانین اتحادیه اروپا (ماده ۱۲ از قانون ۲۰۰۷/۸۳۴ و ماده ۳ از قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ کمیسیون اروپا) برابر در نظر گرفت. این قوانین تاکید بر به حداقل رساندن تاثیر زیست‌محیطی با استفاده از کشت تناوبی، کشت محصولات کود سبز، غنی‌سازی خاک با مواد ارگانیک (ترکیب شده یا نشده با کود)، محصولات فعال میکروبی، ترکیبات بیودینامیک دارند. استفاده از کودهای شیمیایی و کشت هیدروپونیک مجاز نیست. همانند قوانین اتحادیه اروپا، استفاده از ورودی‌های خارجی تنها در صورت ناکافی بودن یا نبود روش‌های بهسازی خاک و یا مصالح کشاورزی مجاز است. بااین‌حال، برخلاف قانون اتحادیه اروپا، هیچ نیازی با توجه به حداکثر میزان نیتروژن در هر هکتار وجود ندارد. در پیوست مقایسه لیست مواد و تجزیه‌وتحلیل برابری کودهای شیمیایی و مواد تقویت کننده خاک میان اتحادیه اروپا و ایران آورده شده است. اکثر مواد مجاز در قوانین اتحادیه اروپا نیز توسط استاندارد ۱۱۰۰۰ مجاز هستند. اگرچه، در کل مشخصات و الزامات کیفی موجود در فهرست اتحادیه اروپا (مانند محدودیت‌های فلز سنگین) در استاندارد ۱۱۰۰۰ ذکر نشده است. علاوه بر این، برخی مواد اضافی که در قوانین اتحادیه اروپا ذکر نشده در استاندارد ۱۱۰۰۰ مجاز به استفاده هستند (به‌عنوان‌مثال خاک رس، ورمیکولیت، محصولات جانبی صنعت مواد غذایی و نساجی و پسماندهای انسانی. به بخش ۱.۲ در پیوست مراجعه کنید)؛ بنابراین این فهرست را نمیتوان معادل در نظر گرفت.

قوانین و الزامات مربوط به آفات و کنترل علف‌های هرز نیز تنها تا حدودی برابر با قوانین اتحادیه اروپا هستند (ماده ۱۲ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴ و ماده ۵ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹). در واقع، شیوه‌های خاص برای حفاظت از محصولات پیش‌بینی می‌شوند که نوعی مدیریت یکپارچه آفات (به‌عنوان‌مثال روش‌های مکانیکی و فیزیکی، پوشش دهى، چرای دام، مصون سازی و مناطق حایل زیست محیطی و غیره) تحت عنوان ماده ۱۰٫۱٫۶ هستند. مجموعه دیگری از قوانین مربوط به مدیریت آفت در طول برداشت، نگهداری و حمل‌ونقل در ماده ۱۰.۵ منظور شده‌اند. در ضمیمه فهرست مواد کنترل آفت و بیماری در تحلیل مقایسه برابری میان اتحادیه اروپا و ایران گزارش شده است. اگرچه اکثر مواد مجاز در قوانین اتحادیه اروپا نیز در استاندارد ۱۱۰۰۰ مجاز هستند، استاندارد ایران اجازه استفاده از برخی مواد اضافی را می‌دهد که در قوانین اتحادیه اروپا ذکر نشده‌اند و این امر موجب می‌شود این فهرست را معادل در نظر نگرفت.

استفاده از دانه‌های تولید شده ارگانیک و مواد کشت گیاهی نیز در استاندارد ۱۱۰۰۰ پیش‌بینی می‌شود و برابر با قوانین اتحادیه اروپا (ماده ۱۲ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴) با یک یا دو فصل کشت ارگانیک به ترتیب در مورد دانه‌ها و یا مواد هستند. احتمال ابطال بخشی یک قانون در مورد فقدان مواد تولیدی در دسترس نیز پیش‌بینی شده است و که به مراجع ذی‌صلاح وظیفه تعریف ضوابط محدود کردن چنین عملی را می‌دهد؛ بنابراین عدم وجود مرجع منجر می‌شود که چنین قانونی عملاً اعمال نشود.

مقررات طبقه‌بندی بخش ارگانیک گیاهان برداشت‌شده از محیط وحش، علاوه بر دو مورد دیگر ازجمله لزوم بازرسی نهاد تایید صلاحیت کننده منطقه گیاهان برداشت شده و لزوم آشنایی کامل تیم برداشت با منطقه، کاملاً برابر با قوانین اتحادیه اروپا است (ماده. ۱۲ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴).

تولید قارچ‌های خوراکی الزامات خاصی را برای منشا مواد مورد استفاده در لایه زیرین پیش‌بینی می‌کند که برابر با آن‌هایی است که توسط ماده ۶ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ پیش‌بینی شده‌اند (همان نوع ماتریس‌ها و الزامات برای زیرلایه).

هیچ قاعده‌ای در استاندارد ۱۱۰۰۰ در مورد تولید جلبک دریایی وجود ندارد. (ماده. ۱۳ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴ و فصل ۱ و ماده ۲۹ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹).

۱٫۲٫۵ قوانین دامپروری

قوانین پرورش دام و محصولات دامی در ماده ۱۰ عنوان شده‌اند و مربوط به زمین و حیوانات آبزی و زنبورداری هستند. اصول کلی پیش‌بینی‌شده در استاندارد ۱۱۰۰۰ هم‌راستا با قوانین اتحادیه اروپا (ماده ۱۴ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴) است. به‌طور خلاصه، موارد مهم عبارت‌اند از:

• توصیه می‌شود گیاه خواران در زمین‌های چراگاه آزاد باشند و حیوانات دیگر باید به هوای آزاد دسترسی داشته باشند. مقامات ذی‌صلاح ممکن است استثنائاتی را مطرح نمایند (برای مثال، به دلیل مشکلات آب و هوایی و یا شرایط خاک) مشروط بر اینکه رفاه حیوانات تضمین شود.
• تعداد احشام در هر منطقه از زمین باید متناسب با ظرفیت تولید علوفه، سلامت دام‌ها و شرایط محیطی باشد.
• اصول باروری طبیعی با روش‌های مدیریتی کاهش استرس و پیش‌گیری از بیماری‌ها و همچنین استفاده از مقادیر کم مواد خوراکی با منشا حیوانی مورد نیاز است.
• شرایط محل زندگی همراه با امکانات کافی برای محافظت از دام‌ها در برابر شرایط آب و هوایی و حیات وحش باید مطابق با نیازهای زیستی و رفتاری دام‌ها و نیز دسترسی آسان به آب و غذا باشد.

قانونی که مبدا یا منشا دام‌ها را بیان می‌کند (ماده ۱۰.۲.۲) جنبه‌های مشابهی را در ماده ۸ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ مربوط به حیوانات پستاندار در نظر میگیرد. عرضه حیوانات غیر ارگانیک را میتوان به دلیل چهار دلیل مجاز کرد، بدون آنکه محدودیتی برای دو مورد اول را در ماده ۹ از اصل ۴ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ پیش‌بینی کند:

الف) جهت توسعه واحد پرورش، به‌خصوص در هنگام تغییر نژاد و یا پرورش یک گونه دام‌ جدید.

ب) به‌منظور احیای گله؛ در مواردی مثل نرخ بالای مرگ و میر در رخداد و بلایا.

ج) برای پرورش دام نر.

د) برای کشاورزانی که وارد سیستم تولید ارگانیک می‌شوند.

همانند قوانین اتحادیه اروپا (ماده ۹ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹)، در همه این موارد، دام‌ها باید در سن کم وارد فرایند تولید ارگانیک شوند. در استاندارد ۱۱۰۰۰، پایین‌تر از سن عنوان شده در قوانین اتحادیه اروپا برای گوساله‌ها و بوفالو (۶۰ روز) در نظر گرفته شده و سن برابری را برای بره و بزغاله تعیین شده است. همانند اتحادیه اروپا حداکثر سن ورود کره ۶ ماه، همانند شتر (که در قوانین اتحادیه اروپا در نظر گرفته نشده اند) است. ایجاد یک گله یا رمه از پستانداران نر و مرد بالغ مشابه با قوانین اتحادیه اروپا (ماده ۹ از اصل ۴ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹) است.

توصیه می‌شود که منشا زنبورها از دیگر واحدهای ارگانیک باشد، انتخاب نوع و نژاد متناسب با شرایط محلی باشد (ماده ۱۰.۳.۵)، اما هیچ جزییاتی در مورد بهبود و اصلاح پرورش زنبور عسل که در ماده ۹ از اصل ۴ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ پیش‌بینی شده‌، ذکر نشده است.)

قوانین شرایط مکان زندگی در استاندارد ۱۱۰۰۰ (ماده ۱۰.۲.۷) هرچند با جزئیات کم‌تر مطابق ماده ۱۰ و ۱۱ قانون ۲۰۰۸/ ۸۸۹ کمیسیون اروپا است، ازجمله این مقررات، اطمینان از رفاه حیوانات با نظر گرفتن فضای طبیعی برای ایستادن و نشستن، حرکات طبیعی مثل کشش، داشتن بستری تمیز و خشک و با اندازه مناسب و پوشیده از کاه می‌باشند. مکان زندگی با فضای باز برای پستانداران در استاندارد ۱۱۰۰۰ مشابه ضمیمه ۳ قانون EC 2008/889 توصیه شده است. بااین‌حال، به دلیل عدم وجود قوانین محل پرورش که توسط ماده ۱۵و  پیوست ۴ قانون ۲۰۰۸/ ۸۸۹ پیش‌بینی‌شده، برابری در این مورد وجود ندارد.

قوانین مربوط به طیور کم‌تر از قوانین اتحادیه اروپا توسعه یافته و فقدان برخی اطلاعات مهم است. توصیف ساختارها و شرایط نگهداری از طیور، برابر با قوانین اتحادیه اروپا است (به‌عنوان‌مثال در زمینه دسترسی به نهر، تالاب، دریاچه یا استخر، شرایط کف منطقه و غیره). بااین‌حال، تعریف اندازه محوطه داخلی و فضای باز برای هر حیوان (طبق پیوست ۳ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹) عنوان نشده است. از سوی دیگر، بیش‌ترین تعداد حیوان در هر خانه از ماکیان، ازجمله تعداد جوجه‌ها، برای دوره زایش، و حداقل سن ذبح گونه‌های مختلف در استاندارد ۱۱۰۰۰ (مرغ، اردک، غاز و بوقلمون) تعریف شده و برابر با ماده ۱۲ قانون ۲۰۰۸ /۸۸۹ کمیسیون اروپا است.

با توجه به الزامات و شرایط زیستگاهی در زنبورداری، استاندارد ۱۱۰۰۰ مقررات مشابهی را در مورد مکان کندوی عسل (در شعاع ۳ کیلومتر از مواد ارگانیک یا وحشی)، مواد اولیه موم کندو و خطر دسترسی به مکان‌های آلوده (ماده ۱۳ قانون۲۰۰۸/۸۸۹) ذکر کرده‌است.

در استاندارد ۱۱۰۰۰ هیچ شروط خاصی در رابطه با  تولید همزمان دام ارگانیک و غیر ارگانیک و مدیریت حیوانات مطرح نشده است. (ماده ۱۷ و ۱۸ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹).

ماده. ۱۰.۲.۴ استاندارد ۱۱۰۰۰ به تغذیه دام‌ها مربوط می‌شود. در این ماده همانند مواد پیش‌بینی شده در اتحادیه اروپا، حداقل ۶۰ درصد علوفه هر گونه از خود آن واحد کشاورزی تامین می‌شود. بااین‌حال، ممکن است تحت شرایط خاصی که توسط نهاد تایید صلاحیت کننده تصویب و تایید شده، برای خوراک دام‌ها از دیگر منابع ارگانیک استفاده شود. علاوه بر آن، این ماده، قوانین مشابهی را در مورد مدت زمان تغذیه پستانداران جوان با شیر مادر را در ماده ۲۰ قانون ۲۰۰۸/  ۸۸۹ مطرح می‌کند. قوانین دیگر اتحادیه اروپا در این مقاله در استاندارد ۱۱۰۰۰ ذکر نشده اند. با این وجود، نیاز به روش‌های تغذیه‌‌ای ویژه برای نشخوارکنندگان (خودداری استفاده از صرفا سیلاژ) ماکیان (استفاده از دانه، خوراک فیبری و سایر غذاها برای مراحل مختلف زندگی) و ممنوعیت تغذیه اجباری که برابر با موارد ذکر شده در ماده ۲۰ است.

اگرچه در استاندارد ۱۱۰۰۰ هیچ فهرست خاص از موادی که بتوان در تهیه خوراک به کار برد یافت نمیشود، در ماده ۱۰.۲.۴.۳ امکان استفاده از موادغذایی با منشا معدنی، عناصر کمیاب، ویتامین‌ها و پیش ساز ویتامین‌ها را بشکل طبیعی همانند ماده ۲۲ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ پیش‌بینی شده است. همچنین استفاده از مواد شیمیایی استثنائاً بدون نیاز به تایید نهاد تایید صلاحیت کننده، مجاز است. همچنین براساس ماده فوق، صرفا استفاده از شیر برای خوراک حیوانات به ویژه برای نشخوارکنندگان مجاز مطرح شده و به‌طور خاص استفاده از نیتروژن ترکیبی و ترکیبات نیتروژن‌دار غیر پروتیینی به‌عنوان غذا غیرمجاز عنوان شده است. با این وجود، سایر موادی که در ماده ۲۲ عنوان شده‌اند، شامل این موارد نیستند.

در استاندارد ۱۱۰۰۰، استفاده از مواد افزودنی و مواد کمکی فرآیند برای علوفه بدون اشاره به مواد خاصی ذکر شده، اما تنها به گروهی از مواد با منشا طبیعی اشاره می‌کند. ازجمله مواد مجاز میتوان به عوامل ضد کلوخه، امولسیون کننده ، غلیظ کننده ، مواد فعال سطحی، هم آوری، آنتی‌اکسیدان‌ها، رنگ‌ها (ازجمله رنگدانه‌ها)، و طعم‌دهنده‌ها اشاره کرد. استفاده از آنزیم‌ها و میکرو ارگانیسم‌ها به‌عنوان پروبیوتیک و از اسیدهای طبیعی به‌عنوان ماده نگهدارنده مجاز است. نمی‌توان از رنگ‌های مصنوعی برای افزایش رنگ زرده تخم‌مرغ استفاده نمود. بااین‌حال، در استاندارد ۱۱۰۰۰ هیچ گونه شرایط یا الزاماتی، همانطور که در ماده ۲۲ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ پیش‌بینی شده‌، مطرح نشده است. به‌منظور تولید سیلاژ استفاده از برخی موادی که در پیوست ۵ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ عنوان شده مجاز است، ازجمله نمک‌های دریایی و سنگی، آنزیم‌ها و میکرو ارگانیسم‌ها، همچنین تعداد کمی که شامل این موارد نیستند (مخمر، آب‌پنیر و شکر یا محصولات قند/شکر مانند ملاس).

اصول مراقبت از سلامت حیوانات در استاندارد ۱۱۰۰۰ (ماده. ۱۰.۲.۵) کاملاً برابر با قوانین پیش‌بینی‌شده اتحادیه اروپا است (عمدتا ماده ۲۳ و ۲۴ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹). در این رابطه، استفاده از گیاهان دارویی، درمان‌های گیاهی و یا مواد مغذی کم‌مصرف، در صورتی که برای گونه‌های حیوانی و در شرایط خاص موثر باشد، در برابر محصولات دارویی و دامپزشکی و آنتی‌بیوتیکی که به‌طور شیمیایی تهیه میشوند ترجیح داده می‌شود. همانند مقررات اتحادیه اروپا، محصولات جدید و هورمون‌ها مجاز به استفاده از معیارهای پیش‌گیری هستند، اما اگر اقدامات دیگری با شکست مواجه شوند، تحت نظارت دامپزشکی و به دلایل درمانی، از آن‌ها استفاده می‌شود. معیارهای جلوگیری از شیوع بیماری‌ در استاندارد ۱۱۰۰۰ برابر با قوانین اتحادیه اروپا پیش‌بینی شده‌اند. بااین‌حال، هیچ فهرست خاصی از محصولات در استاندارد ۱۱۰۰۰ معادل با محصولات موجود در بخش ۱ از پیوست ۵ و در بخش ۳ از پیوست ۶ قانون ۲۰۰۸/ ۸۸۹ وجود ندارد، همچنین هیچ فهرستی از محصولات تمیز کردن مکان زندگی حیوانات در پیوست ۷ یافت نمیشود. علاوه بر این، دستورات و مقررات ضد عفونی و تمیز کردن ساختمان‌ها و ابزارآلات، به ویژه برای ماکیان و میان دسته‎های مختلف حیوانات پرورش یافته و یا دستورات دیگری که طبق ماده ۲۳ پیش‌بینی شده‌ در استاندارد ۱۱۰۰۰ مطرح نشده‌اند.

قوانین مدیریت زایش و تولیدمثل حیوانات که در استاندارد ۱۱۰۰۰ پیش‌بینی‌شده ، مطابق با مقررات اتحادیه اروپا (ماده ۱۸ قانون۲۰۰۸/۸۸۹٫) هستند، به‌خصوص برای ممنوعیت استفاده از نوار لاستیکی برای گره زدن و بریدن دم گوسفندان، اتصال دم، کشیدن دندان، اصلاح و بریدن شاخ حیوانات. همچنین در رابطه با عمل آخته کردن و اصول حمل‌ونقل احشام برابری وجود دارد. علاوه بر این، در استاندارد ۱۱۰۰۰، دستور داده شده که عمل ذبح دام منطبق با مقررات ملی و شماره استاندارد ملی ۱۲۰۰۰، که کم‌ترین تنش و آزار برای دام‌ها را دارد، صورت گیرد.

دوره‌های انتقال در طی تبدیل احشام به ارگانیک در ماده ۱۰.۲.۳ استاندارد ۱۱۰۰۰ مورد بررسی قرار می‌گیرند و کاملاً برابر با آن‌هایی هستند که در ماده ۳۸ قانون ۲۰۰۸/ ۸۸۹ مطرح شده‌اند.

زیستگاه، مدیریت و مراقبت‌های بهداشتی برای زنبورداری که در استاندارد ۱۱۰۰۰ پیش‌بینی شده برابر با کاربردها و الزامات مقالات مربوطه به مقررات اتحادیه اروپا است (۱۳، ۱۸، اصل ۳٫۱۹ و ۲۵).

اصول و مقررات آبزی‌پروری (شیلات) و تولید حیوانات آبزی در ماده ۴. ۱۰ استاندارد۱۱۰۰۰ ارایه شده است. اصول کلی معادل مقررات اتحادیه اروپا و احتمال تولید موازی را سخت گیرانه تر مورد توجه قرار میدهد، که برخلاف احتمال پیش‌بینی‌شده در مقررات اتحادیه اروپا (مادهc ۲۵) مجاز نمی‌باشد. هیچ یک از مقررات مربوط به ماده e25 قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ (منشا و مدیریت جانوران آبزی غیر ارگانیک) در استاندارد ۱۱۰۰۰ مطرح نشده است. قوانین کلی پرورش آبزیان که در ماده f۲۵ ذکر شده در استاندارد ۱۱۰۰۰ بجز اصل ۱ تمام موارد دیگر را شامل نمی‌شود. کلیه قوانین ویژه برای سیستم‌های مهار آبی (ماده g۲۵) در استاندارد ۱۱۰۰۰ ذکر شده‌اند. قوانین مربوط به مدیریت آبزی پروری در استاندارد ۱۱۰۰۰ برابر با قوانین پیش‌بینی شده‌ در ماده h۲۵ در موارد مربوط به کنترل حیوانات، نور مصنوعی، هوادهی و اکسیژن‌زایی است. استفاده از هورمون‌ها در استاندارد ۱۱۰۰۰ همانند ضوابط اتحادیه اروپا (مادهj ۲۵) ممنوع است.

قوانین تغذیه  و خوراک مطابق با ماده k۲۵ از قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ کمیسیون اروپا هستند. در واقع، این قوانین باید براساس محصولات غذایی ارگانیک تولیدی با منشا آبزی، گیاهی (حداقل ۶۰ %) و در صورتی که از پرورش ماهی بدست آمده باید به‌عنوان پایدار تایید شده و تا ۳۰ % کل مصرف روزانه مجاز باشند. بااین‌حال، الزامات خاصی در مورد برخی از گونه‌های ماهی و یا نرم تنان برخلاف قوانین اتحادیه اروپا یافت نمیشود. (ماده k۲۵ اصل ۴ و ۵، ماده. l۲۵ ، la۲۵، m۲۵، و ماده n۲۵ تا r۲۵).

کنترل بیماری شامل پیش‌گیری، پاک‌سازی ابزارآلات و وسایل و همچنین تصفیه آب (حتی با استفاده از موادی که ذکر نشده‌) می‌باشد. علاوه بر این، هیچ قانونی درباره آیش گذاری که در مورد سایر اقدامات  در ماده s۲۵ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ پیش‌بینی‌شده ذکر نشده است؛ به همین دلیل استاندارد ۱۱۰۰۰ را تنها می‌توان با بخشی از قوانین اتحادیه اروپا برابر در نظر گرفت. ضوابط درمان‌های دامپزشکی که در استاندارد ۱۱۰۰۰ پیش‌بینی شده‌اند برابر با ماده t۲۵ هستند با این استثنا که تعریف دوره قطع درمان در آن ذکر نشده ‌است.

استاندارد ۱۱۰۰۰ همچنین شامل دستوراتی درمورد گنجایش ماهی‌ها در حوضچه‌های مصنوعی برای جلوگیری از رشد انگل و انتقال بیماری‌ها است که در قوانین اتحادیه اروپا پیش‌بینی نشده است و باید برطبق موارد ذیل باشد:

۱.۲.۶

۱٫۲٫۶ قوانین تولید مواد غذایی

مفاد استاندارد ۱۱۰۰۰ درمورد مواد غذایی فرآوری ‌شده در ماده  ۱۰.۶ با جزییات محدود شرح داده شده‌ که موجب می‌شود آنها را کاملاً برابر با مقررات ماده ۱۹ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴ و ماده ۲۶ و ۲۷ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ در نظر نگرفت. در حقیقت، در این مفاد تنها استفاده از روش‌های مکانیکی، فیزیکی یا بیولوژیکی همراه با مصرف محدود افزودنی‌های مجاز توصیه شده است. سایر قوانین موجود، استفاده از مواد اصلاح‌شده ژنتیکی و تابش یونیزه‌کننده و همچنین جدایی در زمان و مکان پردازش موازی مواد ارگانیک و متعارف را ممنوع می‌کنند. در پیوست مقایسه فهرست مواد مجاز برای فرآوری مواد غذایی، تحلیل برابری میان اتحادیه اروپا و ایران گزارش شده است. اکثر مواد مجاز در قوانین اتحادیه اروپا نیز در استاندارد ۱۱۰۰۰ مجاز هستند. تنها اختلافاتی محدود به چند ماده و امکان استفاده از برخی مواد برای محصولات با منشا گیاهی و حیوانی یافت می‌شود. همچنین برخی مواد اضافی که در قوانین اتحادیه اروپا ذکر نشده اند، در استاندارد ۱۱۰۰۰ مجاز به استفاده هستند. لازم به ذکر است که استاندارد ۱۱۰۰۰ جزییات بیشتری را برای فرآیند یا پردازش برخی مواد که اجازه مصرف ماده خاصی را دارند، مطرح میکند.

در رابطه با تولید مخمر ارگانیک هیچ استانداردی ذکر نشده است (ماده. ۲۰ قانون ۲۰۰۷/ ۸۳۴کمیسیون اروپا).

طبق ماده. ۱۰٫۷ استاندارد ۱۱۰۰۰ مواد بسته‌بندی باید مطابق با استانداردهای ملی پیش‌بینی‌شده باشد، که در آن استفاده از مواد زیست تخریب پذیر یا بازیافت شده یا قابل بازیافتی (به جز مواد پلیمری) پیشنهاد شده است. در این مورد، استاندارد ایران قانون جدیدتری را نسبت به قوانین اتحادیه اروپا مطرح کرده است.

طبق توضیحات استانداردهای ۱۱۰۰۰ بایستی در طی نگهداری و حمل‌ونقل مواد غذایی (ماده۱۰.۸) یکپارچگی محصول را حفظ کرده، از مخلوط کردن آن با مواد غذایی متعارف و تماس با تجهیزات غیرمجاز خودداری نموده  و همچنین به وضوح محصولات را بصورت عمده شناسایی نمود. به‌علاوه، اقدام‌های لازم برای اجتناب از ترکیب محصولات ارگانیک و معمولی برای نگهداری، ازجمله امکان تنها استفاده از مواد تمیز کننده مجاز برای محصولات ارگانیک، پیش‌بینی شده است. این قوانین را می‌توان حتی با وجود جزئیات و توضیحات کم‌تر نسبت به موارد خاص موجود در قوانین اتحادیه اروپا، عملاً برابر با قوانین و اصولی که تحت عنوان ماده ۳۵ – ۳۰ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹٫بیان شده، در نظر گرفت.

استاندارد ۱۱۰۰۰ درمورد مقررات مربوط به «قوانین استثنایی در تولید» در فصل ۶ از قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ توضیح خاصی ارائه نمیدهد‌. اگرچه، استثنائاتی در قوانین کلی مربوط به انواع مختلف تولید، در مقالات مربوطه در نظر گرفته شده و در توضیحات به آن‌ها اشاره شده است.

فعالیت ۲. بررسی و ارزیابی برابری کارایی سیستم کنترل اجرایی در ایران

در ماده ۸ استاندارد ۱۱۰۰۰ inso سیستم بازرسی و صدور گواهی‌نامه برای بخش کشاورزی ارگانیک پیش‌بینی شده است. فعالیت بازرسی باید توسط یک نهاد مطابق با استاندارد ایزو ۱۷۰۲۰ انجام شود، در حالی که صدور گواهی‌نامه باید توسط یک نهاد معتبر مطابق استاندارد ایزو ۱۷۰۶۵ صورت گیرد (ماده ۸.۱.۲). بنابراین این الزامات با اصول اولیه سیستم کنترل که طی ماده ۳۷ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴تنظیم شده است، همخوانی دارد. در نتیجه نشست‌های برگزار شده در سازمان استاندارد ملی ایران (inso)، که بخشی از سازمان دولتی مجوزدهی ایران است، همراه با نمایندگان یک هیات صادرکننده مجوز خصوصی مشخص شد که تمامی این نهادها در واقع باید بواسطه inso مجوز فعالیت داشته باشند. به نظر می‌رسد که فرآیند اعتباردهی در راستای اعطای مجوز به نهادهای گواهی‌دهنده در اتحادیه اروپا انجام شده است. این نهاد که در واقع در طی این ماموریت مورد بازدید قرار گرفت، برای بازرسی از طرف برخی از سازمان‌های اتحادیه اروپا در ایران و نیز دیگر کشورهای منطقه فعالیت می‌کند.

علاوه بر این، پیش‌بینی می‌شود که چهار معیار در استاندارد ۱۱۰۰۰ توسط نهاد بازرسی یا صدور گواهی‌نامه در نظر گرفته شود تا مجوز آن توسط مرکز ملی اعتباردهی به ایران داده شود. ازجمله این معیارها وجود شیوه‌های عملیاتی استاندارد و روشی برای ارزیابی عدم تطابق، ارایه شواهدی از قابلیت  فنی و اجرایی و تضمین یک رویکرد عینی به عامل تحت کنترل و نظارت‌ می‌باشند.

بنظر میرسد هشت بازرسی خصوصی و نهاد صادرکننده مجوز برای انجام چنین فعالیت‌هایی در کشاورزی ارگانیک مجاز است. این اطلاعات از کتابچه‌ منتشر شده به مناسبت جشنواره ارگانیک تهران بدست آمد و نه از اسناد و یا مدارک رسمی. در واقع هیچ نهاد رسمی در این رابطه در وزارت جهاد کشاورزی وجود ندارد. در میان آن‌ها، باتوجه به ارزیابی محصولات موجود در بازار، به نظر می‌رسد که فعال‌ترین آن‌ها  شرکت Biosun certifier باشد. نهادها و شرکت‌های دیگر عبارت‌اند از: آذر ستاویز ، رهام صنعت، تلاشگران ارتقای کیفیت، قهوه سبز، گیتی آژان پردیس، پارس سرت و سرسپارسی. فعالیت در این سیستم دو نهاد مشاور، یک موسسه خصوصی و یک انجمن علمی بوم شناسی کشاورزی ایران (ISSA) است که از اجرای فنی استاندارد ۱۱۰۰۰ حمایت می‌کنند.

در استاندارد ۱۱۰۰۰inso  اشاره شده است که فعالیت‌های بازرسی و صدور گواهی‌نامه مطابق با استاندارد ملی ایران ۱۲۵۰۹ که در رابطه با واردات و کنترل صادرات است انجام خواهد شد. ظاهرا در ضوابط بعدی عملیات محدود به کنترل محصولات وارداتی یا صادراتی شده است. این استدلال را می‌توان توسط ماده ۸.۱.۸ محکم‌تر کرد که بیان می‌کند در صورت تخطی یا نقض در اعمال استاندارد، مراجع ذی‌صلاح ممکن است ورود محصول به کشور را ممنوع اعلام کنند. با این وجود، در ماده ۵، که در رابطه با برچسب زنی است، ماده  ۵٫۱٫۲ اصل C به محصول تولیدی یا وارداتی توسط یک کارگزار که به‌طور منظم با توجه به ماده ۸ مورد بازرسی قرار می‌گیرد اشاره می‌کند؛ بنابراین به کنترل محصولات داخلی نیز مربوط می‌شود. به علاوه، در ماده. ۸.۲.۴ به‌طور خاص به کنترل محصولات وارداتی پرداخته شده و بدین ترتیب نشان می‌دهد که سایر قوانین بازرسی و صدور مجوز مربوط به کنترل‌ و نظارت داخلی است.

مشابه مفاد مقررات اتحادیه اروپا (قانون ۲۰۰۷/۸۳۴ و قانون ۲۰۰۸/۸۸۹)، مرجع ذی‌صلاح بایستی اطمینان حاصل کند که فعالیت‌های بازرسی و صدور مجوز مطابق با قوانین انجام می‌شود و در غیر این صورت قادرند مجوز (ماده  ۸.۱.۶) را باطل نمایند. اگرچه در حقیقت چنین مرجع ذی‌صلاحی برای این امر وجود ندارد. در واقع هیچ اداره‌ای در وزرارت جهاد کشاورزی در مقام مسئول سیستم کشاورزی ارگانیک، و همچنین اداره ایمنی غذایی و محیط‌زیست یافت نمیشود. در حال حاضر یک نهاد متعلق به وزارت جهاد کشاورزی بدر مقام هماهنگی نظارت در بخش مواد غذایی، در این رابطه عمل می‌کند.

در نتیجه، حتی با وجود این که نهاد بازرسی و صدور مجوز لازم است امکان نظارت فعالیت‌های آنها را توسط مراجع ذی‌صلاح و دسترسی به داده‌ها و اسناد را فراهم سازد (ماده. ۸.۱.۷، اصل C) و همچنین ملزم است یک گزارش سالانه از فهرست فعالیتهای واحدهای بازرسی (ماده۸٫۱٫۷ اصل D) را به مراجع ذی‌صلاح ارسال نماید. در واقع هیچ یک از آن‌ها در عمل صورت نمیگیرد. این موضوع به‌طور مستقل در طول جلسات با کارکنان وزارت جهاد کشاورزی و توسط نمایندگان نهاد گواهی دهنده در طول ماموریت مورد تایید قرار گرفته است. علاوه بر این، مقررات بعدی مربوط به اقدامات در موارد تخطی از قوانین، هیچ اصولی در مورد چگونگی و نهاد مسئول اجرای آن ارائه نمیدهد (برای مثال حذف برچسب یا منع فروش یا مبادله کالا) (اصل E و F از ماده ۸.۱.۷).

مقالات زیر در مورد بازرسی و مجوز (ماده ۸٫۲٫۲ و ۸٫۲٫۳) دستورالعمل‌هایی برای متصدیان مربوط به کنترل‌ها، قابلیت ردیابی اطلاعات برای اهداف بازرسی فرآیند تولید محصولات، دام و فرآوری یا واحدهای بسته‌بندی ارائه شده است. به‌طور کلی، این موارد مطابق با مقررات موجود در قوانین اتحادیه اروپا هستند و هدف از آن تضمین تفکیک و اجتناب از ترکیب محصولات ارگانیک و متعارف است. بااین‌حال، برای مثال در مورد برنامه‌های تولید سالانه، عدم وجود یک مرجع ذی‌صلاح به این دلیل است که ارتباط آنها تنها محدود به نهاد گواهی دهنده می‌شود؛ بدین ترتیب برای نظارت عمومی بر کارگزار هیچ گونه مجوزی صادر نمیکند.

مفاد اصلی مربوط به کنترل فرایندهای تولید و اطمینان از قابلیت ردیابی، یکپارچگی و انطباق فرآیندهای تولید را می‌توان به شرح زیر خلاصه نمود. در ماده ۸٫۲٫۲٫۲ پیش‌بینی شده که تولید محصولات ارگانیک به‌طور انحصاری در کارخانه‌ها یا واحدهای کاملاً مجزا از تولیدات معمولی مجاز است. به علاوه، ماده ۸٫۲٫۱۰ کشت موازی، تکثیر گونه‌های مشابه و استفاده از ارقام افتراقی، تولید موازی محصولات ارگانیک و متعارف را ممنوع می‌سازد. بااین‌حال، در موارد دامپروری، دام‌های غیراستاندارد در واحدی جداگانه نگهداری میشوند. یک روش مشابه برای واحدهای فرآوری یا پردازش پیش‌بینی شده است: سوابق و اطلاعات برای اطمینان از جداسازی و جلوگیری از اختلاط محصولات ارگانیک و متعارف لازم است توسط کارگزار نگهداری شده و تحت نظارت بازرس باشد. در این مورد، تاریخچه فرآیند تولید (شامل فهرست و مقدار مواد اولیه مصرفی و منشا آنها) باید نگهداری شود (ماده ۸٫۲٫۳٫۲). عملیات پردازش یا بسته‌بندی محصولات ارگانیک و متعارف باید از لحاظ زمانی و مکانی جدا از هم صورت گیرند.

در طی بازرسی اولیه، کارگزار باید اسناد را همراه با توصیف واحد پرورش، و اعلام مدت زمان تبدیل به عملیات ارگانیک، ارایه نماید. همانطور که در بالا بیان شد، همچنین پیش‌بینی می‌شود که کارگزار هر ساله به واسطه تاریخ تعیین‌شده توسط نهاد گواهی دهنده، در مورد برنامه تولید اطلاع دهد. بااین‌حال، اگرچه برخی از جزئیات مربوط به اطلاعات ارائه‌شده توسط برنامه تولید نشان میدهد که هیچ مشخصاتی از قالب این سند، روش تحویل یا میزان اطلاعات درخواست‌شده یافت نمیشود. بنابراین، نهادهای مختلف گواهی دهنده ممکن است اطلاعات متفاوتی را درخواست کنند و استاندارد سیستم را تایید نکنند.

از کارگزار درخواست شده است که اسناد و سوابق خرید ابزارآلات فنی، مواد اولیه و همچنین فروش محصولات و فعالیت‌های پردازشی را حفظ نماید (ماده ۸.۲.۲.۴). همچنین، پس از درخواست شناسایی تکی تمامی دام‌ها، ازجمله کندوها، کارگزار باید سوابق چرخه تولید آن‌ها، تدابیر دامپزشکی، خوراک تهیه‌شده را نگهداری نماید (ماده ۸.۲.۲.۵).

بایستی سالانه حداقل یکبار بازرسی صورت گیرد. بااین‌حال، همچنین میتوان در صورت نیاز، بازرسی‌های بیشتر را بدون اطلاع قبلی انجام داد. با این وجود، باتوجه به مصاحبه نمایندگان نهاد گواهی دهنده، مشخص شد که عمل بازرسی سالانه حداقل دوبار معمول است.

نمونه‌برداری و آزمایش بایستی در صورت احتمال بی‌نظمی انجام شود. در طی جلسات با نهاد کنترل، کیسه‌های نمونه‌برداری و تعدادی نمونه با گزارش نمونه‌گیری مناسب نیز ارائه شد. به نظر می‌رسد که آن‌ها مطابق با الزامات قابلیت ردیابی و الزامات ایزو ۱۷۰۲۵ هستند. لازم به ذکر است که هزینه تجزیه‌وتحلیل برعهده کارگزار است و اغلب به‌خصوص برای کالاهایی که قرار است صادر شوند یا به نمایندگی از نهادهای گواهی دهنده اتحادیه اروپا تایید شوند صورت میگیرد. این آنالیز همچنین در آزمایشگاه‌های اتحادیه اروپا انجام می‌شود.

اگرچه لزوم ارائه گزارش بازرسی، پس از هر بازرسی مطرح شده است، هیچ تبصره‌ای در مورد صدور گواهی یا هر مدرک مستند (همانطور که در ماده (۱)۲۹ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴ و ماده (۲)۶۸ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹پیش‌بینی شده‌)،  تعیین تعداد محصولات ارگانیک برچسبدار یا فرایند اخذ مجوز چاپ یا صدور برچسب‌های مربوطه یافت نمی‌شود.

بررسی و صدور گواهی‌نامه محصولات وارداتی براساس ماده ۸.۲.۴ (بازرسی و صدور گواهی‌نامه واردات) صورت می‌گیرد. همچنین در چهار ماده فرعی از ماده ۹ (واردات محصولات ارگانیک) به این موضوع پرداخته شده است. بازرسی و تایید محصولات ارگانیک وارداتی باید با توجه به استاندارد ملی ۱۲۵۰۹ و نیز استاندارد صادرات کشور صورت گیرد. بااین‌حال، واردات مواد غذایی ارگانیک در صورت دارا بودن گواهی بازرسی از مرجع ذی‌صلاح کشور مجاز است، که این امر نشان‌دهنده مطابقت با استاندارد ایران است. با این گواهی‌نامه می‌توان مدرکی در رابطه با معیارها و ضوابط تولید آن فراهم آورد که در صورت مطابقت با استاندارد ایران باید مورد ارزیابی قرار گیرد. محصول در صورت عدم تطابق با قوانین قرنطینه و یا مقررات مواد غذایی ایران از وضعیت ارگانیک خارج می‌شود. برچسب‌زنی نیز باید مطابق با قوانین ایران انجام شود.

استاندارد ۱۱۰۰۰ دربردارنده هیچ قانونی در خصوص سیستم تصویب یا تایید رسمی که توسط نهاد تایید صلاحیت کننده به کار گرفته شود نیست (همان طور که در ماده ۳۰ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴ و ماده۹۱ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ پیش‌بینی شده است‌). این امر نشان‌دهنده نیاز به نهاد تایید صلاحیت کننده برای تعیین معیارهای مناسب جریمه متناسب با تخلف یا جرم مرتکب شده به‌عنوان معیاری اصلی برای اعتباردهی آن‌ها (ماده۸.۱.۵) می‎باشد. همچنین پیش‌بینی می‌شود که مرجع ذی‌صلاح باید اثربخشی بازرسی را تایید کرده، اخطار قانونی صادر کرده و جریمه مناسبی متناسب با تخلف صورت گرفته تعیین نماید. در هر صورت، عدم وجود یک مرجع ذی‌صلاح، این تبصره را غیر قابل اجرا می‌سازد.

پیوست D در استاندارد ۱۱۰۰۰ قوانین مربوط به صدور گواهی‌نامه گروه را مطرح میکند. این قوانین شناخت فرد یا اپراتور مسئول برای گروه را پیش‌بینی می‌کند که مسئولیت هماهنگی سیستم کنترل داخلی، آموزش بازرسان داخلی و اعضای گروه (اپراتورها) و حفظ اسناد ضروری را برعهده دارد. همچنین قوانین مربوط به بازرسان دوره‌دیده داخلی پیش‌بینی شده‌اند. این افراد تلاش میکنند تا قابلیت ردیابی محصولات هر کشاورز یا عضو گروه را تضمین نمایند. انجام بازرسی داخلی حداقل یک‌بار در سال پیش‌بینی می‌شود و سیستم نگهداری سوابق همانند اپراتور فردی اجباری است. فعالیت‌ بازرسی نهاد تایید صلاحیت‎کننده باید حداقل یک‌بار در سال انجام شود و طی آن ۵ تا ۲۰ درصد اعضای گروه مورد بازرسی قرار گیرد. در صورت وجود بیش از ۱۰۰۰ عضو، حداقل ۵۰ نفر از آن‌ها بطور تصادفی سالانه مورد بازرسی قرار خواهند گرفت.

از تمامی موارد فوق نتیجه گرفته میشود که سیستم کنترل کشاورزی ارگانیک ایران در مقایسه با موارد ذکر شده در ماده ۲۷ تا ۳۱ قانون ۲۰۰۷/۸۳۴ و ماده ۶۳ تا ۹۲ قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ برابری  کارایی ندارد.

فعالیت ۳. پتانسیل تولید ارگانیک و بازار ارگانیک ایران

۳. ۳ تولید ارگانیک

برای اولین بار در سال ۱۹۹۹، محصولات ارگانیک تایید شده در ایران ثبت شدند. در ﺁن سال یک باغ گل رز در استان کرمان برای تهیه اسانس به ارگانیک تغییر داده شد. در سال ۲۰۰۶، یک شرکت دیگر در استان فارس به ثبت رسید که انار، انجیر، خرما، و گیاهان دارویی به اتحادیه اروپا (کلدال و همکاران ۲۰۱۲) صادر میکرد. در همان سال انجمن ارگانیک ایران (IOA) با تمرکز بر بازاریابی و تجارت تأسیس شد.

داده های مربوط به سالهای ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ حاکی از آن است که تنها ۰.۰۳تا ۰.۰۴ درصد از اراضی زیر کشت تحت کشاورزی ارگانیک (ﺁمار فائو) اداره می شوند، اما هیچ اطلاعاتی درباره محصولات مختلف در پایگاه داده فائو موجود نیست. با این حال، طی دهه گذشته نرخ رشد در منطقه زمین اختصاص داده شده به تولید فائو ، حاکی از توسعه سریع و قابل توجه این بخش در ایران است، که بررسی و ارزیابی آن با تجزیه و تحلیل داده های ارائه شده توسط آمار سالانه FIBL-IFOAM صورت میگیرد. در جدول زیر ارقام مربوط به پویایی تولید ارگانیک برگرفته از گزارشات سالانه ۲۰۰۸ ، ۲۰۱۲ و ۲۰۱۹ ارائه شده است.

جدول ۱: منطقه اراضی ارگانیک ایران در سالهای منتخب.

* مساحت زمین شامل مقدار نامشخصی کسری از ۲۲۰۰۰ هکتار از انجیر تولید شده نیست.

$ منبع داده پژوهشکده تحقیقاتی علوم زیست محیطی دانشگاه شهید بهشتی تهران و براساس اطلاعاتی از نهادهای صادرکننده گواهینامه فعال در کشور بود

# شامل ۲۰ هزار هکتار زمین کشاورزی نیست

آخرین گزارش موجود از یک کشور خاص مربوط به سال ۲۰۱۰ است (کلدال و همکاران، ۲۰۱۲) که بیش از نیمی از اراضی کشاورزی ارگانیک به استان های حاصلخیز شمالی اختصاص داده شد، اما تنها ۵ (۱۴۴) درصد از مزارع کشت ارگانیک در آنجا واقع شده‌ بودند و وسعت این مزارع حدود ۳۵ هکتار بود. ۹۵ درصد باقیمانده مزارع ارگانیک (۲.۸۷۰) به طور متوسط برابر با ۱.۲ هکتار بود و در استانهای جنوبی متمرکز بودند. از این رو، بیشتر تمرکز بخش ارگانیک ایران بر مزارع بسیار کوچک است که با داده‌های مربوط به ساختار کلی مزارع کشاورزی ذکر شده در بالا، مطابقت دارد.

عمده محصولات ارگانیک کشت شده شامل پسته (۱۳۸۲ هکتار)، گندم (۱۱۵۶ هکتار)، گل رز (۹۰۰ هکتار)، انجیر (۷۸۰ هکتار)، کشمش (۷۰۰ هکتار)، خرما (۵۹۵ هکتار)، انار و گردو (هر یک حدود ۵۰۰ هکتار)، سیب و زیتون (هر یک حدود ۱۲۰ هکتار) بودند.

باتوجه به جداول ذیل، این ساختار تولید در سال‌های بعد از آن تغییر چندانی نکرده است. البته لازم بذکر است  که اطلاعات ارایه‌شده توسط FIBL، از پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی تهران براساس اطلاعات ارائه‌شده از سوی نهادهای صادکننده گواهینامه فعال در کشور، و نه از منابع رسمی، به دلیل عدم وجود مرجع ذیصلاح برای گردآوری اطلاعات ، به دست آمده‌ است. همچنین باتوجه به داده‌های ارائه شده این موضوع میتواند دلیلی بر تفاوت در میزان سالانه مساحت زمین و تولیدکنندگان باشد. در جریان مذاکرات با کشاورزان اینطور دریافت شد که صدور گواهی به دلیل تقاضای بازار (عمدتا برای صادرات) نیز صورت می‌گیرد. در صورت کاهش تقاضا، هیچ دلیل اقتصادی برای درخواست صدور گواهی وجود ندارد و بدین ترتیب مساحت زمین و تعداد تولیدکنندگان کاهش می‌یابد. از سوی دیگر، موضوع جالب توجه این است که در طول این سالها هیچ تغییری در تعداد صادرکنندگان وجود نداشته است که با این فرضیه ساختار تولید همخوانی دارد.

جدول ۲٫ مساحت زمین برای عمده محصولات ارگانیک در ایران

جدول ۳٫ اپراتورهای سیستم کشاورزی ارگانیک ایران

منبع: بانک اطلاعاتی FIBL

با این وجود، با توجه به مباحثات و نشست‌هایی که در جریان سفر به ایران صورت گرفت، می‌توان گفت که ساختار تولید، نمایانگر وضعیت کنونی عمده محصولات زراعی ارگانیک تولید شده از جمله پسته، گردو، خرما، انار و گل‌ محمدی است.

به عنوان یک نتیجه گیری نهایی برای ارزیابی پتانسیل توسعه تولید ارگانیک ایران در آینده، باید تأکید کرد که دسترسی محدود به مواد شیمیایی زراعی و رواج سیستم‌های کشاورزی مختلط سنتی با مقیاس کوچک عواملی هستند که کشاورزان را مجبور به پیروی از یک سیستم کشاورزی اکولوژیکی می‌کنند. از جمله روشهای رایج اکولوژیکی که معمولا در مزارع به کار میرود میتوان به موارد زیر اشاره نمود:

• محصولات متنوع ، دامپروری یکپارچه
• استفاده از کود حیوانی، ضایعات ارگانیک (ارگانیک) و محصولات جانبی برای بهبود خاک
• کنترل آفات و بیماریهای بیولوژیکی
• مشارکت اجتماعی، کار خانوادگی و جهت گیری بازار محلی

این سیستم‌ها به صورت پیش‌فرض کشاورزی ارگانیک یا ارگانیک غیر مجاز در نظر گرفته شده‌اند (محمودی و مهدوی دامغانی، ۱۳۸۸). بنابراین، در صورت اتخاذ سیاست هایی برای حمایت از روند صدور گواهی و نیز حمایت از انتقال دانش فنی و اداری به کشاورزان، میتوان گفت که توانائی تولیدات کشاورزی ایران برای تبدیل پایدار به کشاورزی ارگانیک قابل توجه است.

۳٫۲ پتانسیل بازار

مطالعات فرهنگی نشان داده‌است که ایرانیان همواره به محصولات سنتی با منشا روستایی علاقمند بوده‌اند. از این رو، محصولات ارگانیک به دلیل عاری بودن از مواد شیمیایی سمی، مواد افزودنی، رنگ‌ها و طعم‌دهنده‌های مصنوعی و مواد نگهدارنده و همچینین کیفیت بالاتر همواره ترجیح داده میشوند.

براساس گزارش کشوری تهیه‌شده توسط استاد رضا اردکانی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، منتشر شده در ‌وب سایت ISOFAR ، از سال ۲۰۱۵ تاکنون بازار داخلی محصولات ارگانیک در ایران همواره نسبتاً کوچک است. این امر در طی ده سال اخیر وضعیت ثابتی داشته‌است، از آن جایی که در گزارش کشوری تهیه شده توسط محمودی و مهدوی دامغانی، در سالنامه آمار  فدراسیون بین المللی کشاورزی ارگانیک (IFOAM) سال ۲۰۰۸ بیان شده: «نگرانی عمومی در مورد امنیت غذایی در حال افزایش است، اما در مقابل تعداد معدودی از مردم ایران اطلاعاتی درمورد کشاورزی ارگانیک دارند». در همان سال یک بررسی با ۱۸۰ نفر مصرف کننده ایرانی در شهر مشهد واقع در شمال شرقی ایران، انجام شد و این پرسش مطرح شد که «ﺁیا میدانید موادغذایی ارگانیک چیست؟» مشخص شد که حدود ۸۰ درصد از ﺁنها از تولید ارگانیک آگاهی نداشتند و نویسندگان را به این نتیجه رساند که رونق کشاورزی ارگانیک در ایران ﺁغاز نشده است و اینکه دولت هنوز در کشاورزی ارگانیک سرمایه گذاری نکرده است (قربانی و همکاران ۲۰۰۷).

یک مطالعه جالب که در سال ۲۰۱۵ انجام شد، براساس ۴۰۰ نفر پاسخ دهنده به پرسشنامه‌ای که در ۱۶ بازار در سراسر کشور توزیع شد نشان داد که ۲۲ درصد از مصاحبه‌شوندگان همیشه موادغذایی ارگانیک خریداری می‌کردند، ۳۰ درصد غالبا و ۱۹ درصد به ندرت مواد غذایی ارگانیک خریداری می‌کنند و ۲۷ درصد از شرکت کنندگان هیچ یک از چهار کالای خاص در نظرسنجی (عسل ، شیر ، پنیر و سبزیجات) را خریداری نمیکنند و یا بندرت مایل به خرید آنها هستند. جالب توجه است که متداول‌ترین گروه‌ سنی مصاحبه‌شوندگان، افراد زیر ۲۵ سال (۸/۲۸ درصد) و بین ۳۶ تا ۴۵ سال (۳/۲۱ درصد) بودند. بیشتر  آنها دارای دیپلم (۲۷درصد) و اکثریت مدرک دانشگاهی داشتند. متوسط درآمد ماهیانه اکثر این افراد بین ۸۰۰ تا ۱۲۰۰ دلار بود. همچنین مشخص شد که جنسیت، وضعیت تاهل و تحصیلات رابطه مستقیم با هدف مصرف محصولات ارگانیک دارد. اگرچه، قیمت محصول مهمترین عامل برای تصمیم گیری درمورد خرید محصولات ارگانیک بود. از دیگر جنبه‌های تاثیرگذار محصولات ارگانیک بر این گرایش میتوان به طعم بهتر، اثرات مطلوب زیست‌محیطی و سلامت، کیفیت بالاتر نسبت به محصولات متعارف، تاثیر تبلیغات به منظور ﺁشنایی مصرف‌کنندگان با این محصولات اشاره کرد. در این پژوهش نتیجه گرفته شد که با وجود این که ایرانیان ممکن است تفاوت‌های فرهنگی قابل‌ملاحظه‌ای با سایر کشورهای جهان داشته باشند، اما از لحاظ مصرفی خواسته‌ها و دغدغه‌های مشابه‌ای با سایر مردم دارند و علاقه و تمایل به خرید محصولات طبیعی (ارگانیک) در میان مصرف کنندگان ایرانی بسیار بالا است. همچنین نویسندگان این مقاله یک پدیده محبوب در میان ایرانیان به نام چشم و هم چشمی، اشاره میکنند؛  پدیده‌ای که باعث می‌شود مردم در بازار به خرید افراد دیگر نگاه کنند و آن‌ها را تحریک کنند که در عمل خرید مانند دیگران رفتار کنند.

نتایج مشابهی را میتوان در گزارش تهیه شده از سوی سفارت سلطنتی دانمارک در ایران و در گزارش کشوری ISOFAR یافت. در گزارش دانمارکی بیان شده است که باتوجه به چشم انداز مثبت اقتصادی پس از سال ۲۰۱۶  انتظار میرود که رشد پیوسته جمعیت، طبقه متوسط و افزایش شهرنشینی در ایران موجب افزایش تقاضای مواد غذایی بویژه محصولات تخصصی و با کیفیت مانند محصولات ارگانیک شود. این امر همچنین در مقالات رسانه های مختلف (ملی و بین المللی) نیز تأیید شده است. بر اساس گزارش اخیر ISOFAR، تقاضای داخلی برای محصولات ارگانیک به موازات ﺁگاهی مصرف کنندگان و همچنین نگرانی های مربوط به تعدادی از مسائل ایمنی غذایی رو به افزایش است.

تمام نتایج فوق را می‌توان بر طبق این واقعیت تایید نمود که در شهرهایی مانند تبریز و تهران، هم فروشگاه‌های تخصصی و هم بخش اختصاص‌داده‌شده به محصولات ارگانیک در فروشگاه‌های زنجیره‌ای در طی ماموریت انجام‌شده در کشور در قالب چارچوب این پروژه یافت شدند. مشابه وضعیت دهه ۹۰ میلادی در اتحادیه اروپا که در آن زمان کشاورزی ارگانیک به خاطر وضع قوانین اتحادیه اروپا به رسمیت شناخته شد، در کشورهای در حال توسعه نیز آغاز فروش محصولات ارگانیک داخلی در پایتخت یا در شهرهای بزرگ یا بخش کوچکی در سوپرمارکت‌ها یا فروشگاه‌ها بود. فروشگاه‌های بازدید شده واقع در مناطق مسکونی شهروندان طبقه متوسط بودند که احتملا اطلاعاتی در مورد کشاورزی ارگانیک و توانایی مالی خرید چنین محصولاتی را داشتند، محصولاتی که قیمت آن تا ۱۰۰ درصد بیشتر از محصولات متعارف است. یارکرمی (۲۰۱۷) نیز این نگرانی را یادآور شد با بیان اینکه محصولات ارگانیک تازه در بازار ارگانیک با تولیدات متعارف در سوپرمارکت‌های لوکس قابل‌مقایسه هستند و تقریباً دو برابر گران‌تر از محصولات معمولی در بازارهای محلی هستند و این خطر را دارند که به مکانی برای افرادی با طبقه بالای اجتماعی تبدیل شوند. با این وجود، در جشنواره یک هفتگی محصولات کشاورزی ارگانیک در تهران که در سال ۲۰۱۷ برگزار شد، روزانه حدود ۲۵۰۰۰ هزار بازدید کننده را به خود اختصاص داد.

مشکل اصلی رشد بازار ارگانیک که با مصاحبه با مالک فروشگاه تخصصی در طول ماموریت یافت شد، که در گزارش ISOFAR نیز مورد تایید قرار گرفت، عرضه مداوم محصولات است. در واقع، تنوع محصولات یافت‌شده در طی این بازدید و نیز در سوپرمارکت بسیار محدود بوده و تعداد موجود نیز اندک هستند. این محصولات بطور عمده شامل آب‌میوه، خرما، میوه‌های خشک (پسته)، گیاهان (گلبرگ‌ گل محمدی و چای) و برنج بود. تعداد کمی از دیگر محصولات یافت شده (به عنوان مثال روغن، پاستا، غلات و غیره) همگی وارداتی بودند. هیچ محصولی با منشا حیوانی، حتی فراورده‌های لبنی، به جز عسل، در بازار یافت نشد. این مشاهدات تاییدی بر گزارش دانمارکی است که در بالا ذکر شد.

یک مشکل احتمالی برای بازاریابی محصولات ارگانیک در ایران ممکن است ناشی از وجود محصولات غذایی سالم و ایمن باشد. در حال حاضر برنامه‌ای در دست اجرا است که از ماه می سال ۲۰۱۹ توسط وزارت جهاد کشاورزی برای ثبت محصولاتی که میتوانند با نام و برچسب «غذای سالم» ثبت شوند (https://cerganic.maj.ir) ﺁغاز شده است. همچنین ممکن است درک و برداشت نادرست درمورد منشا و روش تولید محصولات غذایی ارگانیک و سالم بوجود می‌یابد؛ زیرا که موادغذایی سالم نیز در همان بخش یا فروشگاه تخصصی اختصاص‌داده شده به محصولات ارگانیک قرار دارند. با در نظر گرفتن درک نادرست و زمانی از الزامات و تفاوت‌های موجود بین محصولات آلی و متعارف، که همچنین در مورد چند نفر در طول این بازدید مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌است، اعتقاد بر این است که چنین شرایطی می‌تواند احتمال بازار برای محصولات آلی در آینده را تضعیف کند و نیاز به انتشار قوی و فعالیت‌های تبلیغاتی برای ارایه اطلاعات در مورد تفاوت و ویژگی‌های محصولات ارگانیک داشته باشد.

با توجه به درک محدود و بعضاً نادرست از الزامات و تفاوت‌های بین محصولات ارگانیک و متعارف، که در طی بازدید با چندین نفر در میان گذاشته شد، اعتقاد بر این است که چنین شرایطی ممکن است در آینده باعث کاهش عرضه محصولات ارگانیک در بازار شود و مستلزم فعالیت های گسترده و تبلیغاتی برای ارائه اطلاعات در مورد تفاوت ها و ویژگی های محصولات ارگانیک باشد.

همچنین تاکید شده است که فقدان اطلاعات، به ویژه در مورد فروش مواد غذایی ارگانیک داخلی در ایران و نیز فعالیت پردازشگرها و بسته‌بندی‌کنندگان مشکلی برای توسعه بخش ارگانیک است؛ چرا که از تجزیه و تحلیل محصولات ارگانیک معامله شده از کانال‌های توزیع مختلف (بازارچه محصولات ارگانیک، سوپرمارکت‌ها، فروشگاه ها، اینترنت و ارسال مستقیم به مشتریان) جلوگیری میکند. این کانال ها از نقطه نظر بازاریابی می توانند بسیار جالب توجه باشند، زیرا مصرف کنندگان محصولات ارگانیک موافق استفاده از فناوری اطلاعات هستند: بازار تره بار (Bazar-E-Tarebar) بواسطه بولتن الکترونیکی خود به حدود ۱۷،۰۰۰ نفر میرسد و این وب سایت (http://iranorganicmarket.ir/) حاوی اطلاعاتی در مورد بازدیدهای کشاورزی، اخبار مربوط به کشاورزی ارگانیک و بازار است. سایر وب سایت های اختصاص یافته به محصولات ارگانیک نیز در این زمینه فعال هستند. برای مثال:

https://www.en.eghtesadonline.com/Section-technology-13/27456-homemade-products-organic-food-available-online-in-iran؛ https://surfiran.com/rasht-bazaar-the-largest-local-market-in-iran/؛ https://www.europages.co.uk/companies/Iran/organic%20fruit.html)

از دیگر عوامل مهم در بازار ایران زنجیره توزیع است. بر اساس گزارش دانمارک، مواد غذایی در بیش از ۱۲۰۰ مرکز سردخانه نگهداری مواد غذایی با ظرفیت کلی ۲ میلیون تن، حدود ۴۶۰۰ انبار با ظرفیت ۸.۷ میلیون تن و ۲۱۶ سیلو با ظرفیت ۸.۴ میلیون تن توزیع شده است که به خواربارفروشی‌های سنتی و فروشگاه های دیگری که بیش از ۸۰ درصد از خرده فروشی‌ها را تشکیل می دهند، توزیع می‌شوند. با این وجود، به تازگی هایپرمارکت و سوپرمارکت‌ها اهمیت بالایی پیدا کرده‌اند و در نتیجه موجب افزایش تقاضا برای محصولات مختلف از جمله محصولات ارگانیک شده‌اند.

از کلیه اطلاعات و داده‌های فوق به نظر میرسد که مصرف‎کنندگان ایرانی به خرید محصولات وارداتی علاقه‌مند هستند که غالبا تصور می‌شود از کیفیت بهتر و بالاتری برخوردارند. گفته شده است که جامعه ایران خواهان محصولات و خدمات با کیفیت است. در سال های اخیر، بسیاری از مراکز خرید لوکس با فروش محصولات با کیفیت بالا، که در تهران و دیگر شهرهای ایران گشایش یافته اند، تعداد کمی از ﺁنها در طی این ماموریت مورد بازدید قرار گرفتند و اکثر آنها در آخر هفته کاملاً شلوغ هستند. با توجه به دسترسی روزافزون جوانان ایرانی به تحولات جهانی از طریق اینترنت و رسانه های اجتماعی، ﺁگاهی بیشتری در مورد کیفیت محصولات وجود دارد که میتواند به طور بالقوه برای تولیدکنندگان اروپایی محصولات ارگانیک مفید واقع شود، زیرا عموما تصور میشود که محصولات آنها از کیفیت بالایی برخوردار هستند. برچسب ارگانیک این امر را ثابت می کند، چرا که محصولات ارگانیک موجود در سوپرمارکت های مورد بازدید در این ماموریت اغلب دارای نشان یا لوگو اتحادیه اروپا، حتی آنهایی که در ایران تولید می شوند (دارای گواهی از کشاورزی غیر عضو اتحادیه اروپا) هستند. با این حال همانطور که در همه مطالعات ذکر شده در مورد رفتار خرید اشاره شده قیمت بالای محصولات ارگانیک اروپایی نه تنها موجب نگرانی طبقات کم درﺁمد بلکه طبقات متوسط و بالا نیز می‌شود. در واقع، اکثر مصرف کنندگان ایرانی هنوز هم نسبت به قیمت بسیار حساس عمل می‌کنند و مایلند کیفیت محصول را فدای قیمت ارزان‌تر کنند. در نهایت، اگرچه غالبا محصولات ارگانیک در سوپرمارکت های ایران و بازارهای سنتی یافت می‌شود، اما همانطور که در مطالعات ذکر شده و همچنین در گزارش ﺁلمانی ذکر شده، اطلاعات و آگاهی در مورد مواد غذایی ارگانیک در ایران هنوز سطحی است.

گفته می شود که کشاورزی ارگانیک ممکن است باعث شود که خرده مالکان ایرانی بواسطه تأمین غذای با کیفیت برای جوامع محلی (محمودی و مهدوی دامغانی، ۲۰۰۹) درﺁمد بهتری کسب کنند. با این وجود، بازارهای محلی میتوانند مکان‌هایی برای تجارت محصولات ارگانیک داخلی و وارداتی باشند. انجمن الکترونیک بازار تربار برای حمایت از زندگی زیست محیطی، یک سازمان غیردولتی است که از سال ۲۰۱۵ نقش مدیریت زنجیره تامین کالا را برعهده گرفته است. در ﺁن سال اولین بازار محصولات ارگانیک با حمایت شهرداری تهران افتتاح شد. بر اساس مطالعه یارکرمی، در سال ۲۰۱۷ در تهران مجموعا هفت بازار ارگانیک وجود داشت که بر بخش ارگانیک داخلی تاثیرگذار بود و همچنین باعث افزایش بازارهای ارگانیک در سایر شهرهای کشور مانند کرمانشاه، شیراز، مشهد و اصفهان گردید. اگرچه اکثر محصولاتی که در بازارهای ارگانیک به فروش می رسیدند، محصولات فرآوری شده مانند عسل، خشکبار، زیتون و روغن زیتون، برنج، لوبیا، نان و ماکارونی  بودند و همچنین لوازم ﺁرایشی و محصولات نساجی تایید شده‌ای که کشاورزان، واسطه‌ها و واردکنندگان به خریداران پیشنهاد میکنند. جالب توجه است که بازار ارگانیک تهران نیز به عنوان بازار عمده فروشی محصولات ارگانیک عمل میکنند و نمایندگانی تقریبا از همه فروشگاه هایی که محصولات ارگانیک، فروشگاه خواربار اینترنتی، رستوران‌های دارای منوی ارگانیک و فروشگاه های مواد غذایی سالم در منطقه تهران می‌فروشند، برای خرید محصولات به بازار رجوع می‌کنند.

با این حال، به نظر میرسد تمایل زیادی به صادرات محصولات ارگانیک ایرانی وجود دارد و بیشتر تولیدات ارگانیک ایران به خارج از کشور صادر میشوند (کلدال و همکاران، ۲۰۱۲). عمده کشورهای واردکننده محصولات ارگانیک ایران عبارتند از ﺁلمان، فرانسه، بریتانیا، هلند و برخی از کشورهای ﺁسیای شرقی (محمودی و مهدوی دامغانی، ۲۰۰۸). این واقعیت را میتوان با اطلاعاتی که مراجع فعال صادرکننده مجوز اتحادیه اروپا در کشور از کشورهای عضو اتحادیه اروپا دریافت میکنند نیز تأیید کرد.

براساس گزارش بازار کشاورزی اتحادیه اروپا شماره ۱۴ (مارس ۲۰۱۹) صادرات محصولات ارگانیک ایران پ به اتحادیه اروپا به ۱۸۷۳ تن میرسد (۰٫۱ درصد از کل واردات محصولات ارگانیک اتحادیه اروپا). با این حال، باتوجه به:

۱) سهم کنونی صادرات محصولاتی که تولید و محصول قابل توجهی در ایران، یعنی میوه، تازه یا خشک، به استثنای مرکبات و میوه های گرمسیری، داشته باشند،

۲) شباهت‌های شرایط اقلیمی میان ایران و ترکیه، مهمترین کشور صادرکننده به اتحادیه اروپا از دسته محصولات ارگانیک،

۳) و ظرفیت و سنت در تولید میوه، سبزیجات و محصولات گیاه کشاورزان ایرانی؛

می توان گفت که پتانسیل ایران برای صادرات چنین تولیداتی به اتحادیه اروپا بسیار بالا است. در طی این ماموریت، در بحث و گفتگویی که با یک اپراتور بزرگ صادرات و واردات ایرانی مستقر در ﺁلمان صورت گرفت، به امکان افزایش صادرات محصولات ارگانیک ایران به اتحادیه اروپا اشاره شد. این امر اخیرا به دلیل تحریم‌های اعمال شده علیه ایران و بار مسئولیت و مشکلات اجرایی موجود در سیستم بانکی، با وجود این که محصولات کشاورزی مشمول تحریم‌ها نشده اند، با مشکل مواجه شده است.

در راستای افزایش مساحت ارگانیک، تولید و بازاریابی نهادهای کشاورزی ارگانیک مانند کودهای شیمیایی، ﺁفت‌کش‌ها و عوامل کنترل زیستی (مانند شبه انگل‌ها و حشرات درنده)، صنعتی رو به رشد برای شرکت های خصوصی در سراسر کشور است. این وضعیت می تواند یک بازار بالقوه جالب را برای تولیدکنندگان موادشیمیایی زراعی اتحادیه اروپا مجاز در کشاورزی ارگانیک رونمایی کند. در این دیدار، یکی از مدیران شرکت تولیدکننده و بازاریابی مواد شیمیایی کشاورزی ارگانیک شرایط مثبتی را تأیید نمود.

انجمن ارگانیک ایران (IOA) با حمایت اتاق بازرگانی ایران در توسعه بازار فعالیت میکند. از سال ۲۰۱۱، این انجمن همایش سالانه بین المللی و کارگاه های مختلف برگزار می کند و با برگزاری سالانه جشنوارۀ «هفته ارگانیک تهران»، که فرصتی برای تولید کنندگان ارگانیک برای معرفی محصولات خود به مصرف کنندگان و همچنین افزایش آگاهی عمومی از طریق رسانه ها فراهم می کند. در بروشور چاپ شده به مناسبت ﺁخرین و یازدهمین رویدادی که از ۱۳ تا ۲۱ دسامبر ۲۰۱۸ برگزار شد، فهرست محصولات ۸۷ شرکت ذکر شده است. ۴۳ تای آنها محصولات گیاهی را پیشنهادی داده بودند که از میان ﺁنها ۷ زعفران، ۶ پسته، و ۳ گلبرگ گل رز بود. ۲۳ شرکت موادغذایی فرﺁوری شده (ﺁب میوه، مربا، مشتقات غلات و غیره) را پیشنهاد کردند. ۸ شرکت مشتقات حیوانی (۵ عسل) را پیشنهاد کردند و ۸ شرکت در حال فروش موادشیمیایی زراعی و ۶ لوازم ﺁرایشی بودند.

۳٫۳ ارزیابی پتانسیل بازار توسط داده‌های آماری

به منظور درک بهتر اطلاعات فوق، ارائه اطلاعات مربوط به وضعیت دموگرافیک، هزینه‌های مصرفی و برآورد مصرف محصولات ارگانیک در ایران سودمند است.

کل جمعیت ایران، بر اساس ﺁمار سرشماری سال ۲۰۱۶، ۷۹۹۲۶.۲۷۰ نفر تعیین شده است که ۷۴ درصد ﺁنها در مناطق شهری زندگی میکنند. جنسیت بین مردان (۷/۵۰ درصد) و زنان (۳/۴۹ درصد) تقریبا بطور مساوی تقسیم شده و تفاوت های چندانی از این لحاظ بین مناطق شهری و روستایی وجود دارد. با در نظر گرفتن عامل سن، حدود ۶۲ درصد از جمعیت بین ۲۰ تا ۶۵ سال سن دارند (شکل ۱). در دهه گذشته، اندازه خانوارها به طرز چشمگیری کاهش یافته است. این رقم در حال حاضر ۳.۳ نفر در هر خانوار می باشد. این امر با افزایش نرخ تحصیلات (در حدود ۹۵ درصد) برابری می کند.

شکل ۱: ساختار جمعیت بر اساس گروه های سنی (%) را نمایش می دهد: 

داده‌های رسمی اخیر نشان می‌دهد که اختلاف درﺁمدی و به تبع آن مخارج کلی هر خانوار بین مناطق شهری و روستایی را میتوان ملاحظه نمود (جدول ۴). البته، میزان منابع مالی اختصاص یافته به مخارج موادغذایی در شهرها  به ترتیب ۲۳ و ۳۷ درصد کمتر از جمعیت روستایی است. این امر ناشی از افزایش مداوم هزینه‌ها بین سالهای ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ است که به ترتیب در حدود ۶ و ۲ درصد در مناطق شهری و روستایی افزایش سالیانه داشته است. در سال ۲۰۱۸ این افزایش به ترتیب به ۱۵ و ۱۱ درصد در مناطق شهری و روستایی رسید. با این وجود، لازم به ذکر است که هزینه‌های ناشی از جمعیت شهرنشین حدود ۸۱ درصد کل جمعیت را تشکیل می‌دهد، در نتیجه با مقدار متوسط سرانه خانوار بسیار بالاتر از جمعیت روستایی است.

جدول ۴: هزینه ها و درآمد سالانه هر خانوار در مناطق شهری و روستایی

با توجه به ترکیب هزینه‌های غذایی، تفاوت‌های کمی بین جمعیت شهری و روستایی وجود دارد (شکل۲). محصولات مشتقات غلات، گوشت و محصولات لبنی بیش از ۵۰ درصد هزینه‌ها درحالی که میوه و سبزیجات بیش از ۱۵ درصد را تشکیل می دهند.

شکل ۲: ترکیب هزینه‌های غذایی در هر خانوار شهری:

شکل ۳: ترکیب هزینه‌های غذایی در هر خانوار روستایی:

با توجه به این داده‌های ﺁماری، فعالیتی با هدف تخمین مصرف احتمالی محصولات ارگانیک انجام شده است. محاسبات بر اساس داده‌های گزارش شده از مطالعات مختلف در مورد رفتار خرید ذکر شده در عنوان ۳.۳ انجام شده و با استفاده از روندهای مشاهده شده در کشورهای در حال توسعه یا کشورهای عضو اتحادیه اروپا در زمان شروع تولید محصولات ارگانیک و ایجاد سیستم کشاورزی ارگانیک (ابتدای دهه ۹۰) ایجاد شد. از آنجا که مصرف کنندگان احتمالی با در نظر گرفتن کل جمعیت یا فقط متعلق به مناطق شهری (افرادی که احتمال خرید محصولات ارگانیک را دارند) افرادی با محدوده سنی ۲۰ – ۶۵ سال در نظر گرفته میشدند.

میزان سرانه عرضه موادغذایی از پایگاه داده ﺁمار فائو (http://www.fao.org/faostat/en/#data) به دست ﺁمد. درصد مشتریان احتمالی محصولات ارگانیک در ۱ درصد جمعیت (اعم از کل یا شهری) تعیین شده است که فرض بر این است که در طول سال قادر به خرید محصولات ارگانیک تا ۱۰% از کل مواد غذایی مصرف شده بودند. نتایج این محاسبات در جدول ۵ ارائه شده است و از این ارزیابی بسیار محافظه کارانه نشان می‌دهد، پتانسیل بازار ایران برای محصولات ارگانیک کاملا امیدوار کننده است.

در نتیجه، با در نظر گرفتن تمام عوامل و شرایط شرح داده شده در این بخش، می‌توان یک تحلیل SWOT برای بازار محصولات ﺁلی را در نظر گرفت. از جمله نقاط قدرت، می توان اشاره کرد که ایرانی ها به شدت به دنبال خرید محصولات با کیفیت اروپایی هستند و درک مثبتی از کیفیت محصولات ارگانیک دارای مجوز اتحادیه اروپا دارند. نقاط ضعف را میتوان عدم وجود یک سیستم کنترل و چهارچوب قانونی و ﺁگاهی محدود مصرف‌کنندگان در مورد مفهوم روند صدور گواهینامه دانست. از جمله فرصت‌ها میتوان به افزایش ﺁگاهی در مورد محصولات و تولیدات ارگانیک و موادغذایی و فواید ﺁنها برای سلامتی و محیط زیست اشاره نمود. این امر منجر به افزایش مصرف و همچنین امکان استفاده از کانال های مختلف بازاریابی مرتبط با تبلیغات بازاریابی برای افزایش تمایل مصرف کنندگان به خرید محصولات ارگانیک می شود. در نهایت، تهدید عمده ممکن است رکود اقتصادی پایدار و کاهش امکان خرید محصولات ارگانیک گران‌قیمت و خطر ترکیب محصولاتی دارای برچسب غذای سالم با محصولات ارگانیک باشد.

جدول ۵: مصرف برﺁورد شده غذاهای ارگانیک بر اساس مصرف کل مواد غذایی (کیلوگرم / سرانه / سال) و در نظر گرفتن ۱ درصد کل جمعیت شهری بین سنین ۲۰ تا ۶۵ سال برای خرید محصولات ارگانیک تا ۱۰ درصد کل غذای مصرفی.

۳٫۴     سیاستگذاری حمایت از کشاورزی ارگانیک

بر اساس یک تحلیل فراداده که بر روی ۴۰ گزارش علمی (سلطانی و همکاران ۲۰۱۳) انجام شد، گواهی‌نامه‌ مانع اصلی به‌کارگیری کشاورزی ارگانیک توسط کشاورزان به‌شمار می‌رود. عوامل دیگری که مانع تغییر/تبدیل به کشاورزی ارگانیک میشوند فقدان دانش فنی و اطلاعات در مورد فرصت های بازار است که برای کشاورزان کشورهای دیگر نیز مشترک است. از سوی دیگر به این موضوع اشاره شده‌است که زنان عموما تمایل بیشتری به بکارگیری کشاورزی ارگانیک دارند و این امر نیز در طی ماموریت به ایران مورد توجه قرار گرفته است. بطوری که در میان کشاورزان و کارکنان نهاد صدور گواهینامه در ملاقات با چند زن مشاده شد.

نکته جالب توجه این است که سن و تجربه عملی کشاورزان با بکارگیری احتمالی کشاورزی ارگانیک (O.F.) ارتباط دارد. کشاورزان مسن‌ و با تجربه‌تر نگرش مثبت تری نسبت به O.F دارند. همچنین در طی این بازدید اشاره کردیم که کشاورزان ارگانیک عمدتا جوان نبودند. همچنین اشکال مختلف مشارکت طلبی در حمایت از تبدیل به O.F. در این رابطه سودمند تلقی می‌شود. در این راستا، حضور یک انجمن نیز برای کاهش بار و هزینه‌های فرایند صدور گواهی با بکارگیری طرحهای صدور گواهینامه گروهی مفید است. با این وجود، به طور کلی، حمایت از یک سیاست دولتی یک عامل کلیدی برای ایجاد نگرشی مثبت در میان کشاورزان جهت به کارگیری روش های ارگانیک است. چنین حمایتی در پنج حوزه از جمله تولید مواد غذایی ارگانیک در سطح مزرعه، فرآوری و بازاریابی مواد غذایی ارگانیک، مصرف خارج از خانه، اطلاعات مصرف‌کننده و تدابیری مانند تحقیق و توسعه ارائه می‌شود. لازم به ذکر است که به طور کلی، این حوزه‌ها معمولا نیاز به حمایت مالی از کشاورزان و پژوهشگران در تمام کشورهای جهان دارند.

با وجود اینکه نخستین طرح ملی ایران برای توسعه کشاورزی پایدار در سال ۱۹۹۵ ﺁغاز شد و ده سال به طول انجامید، اما به دلیل مشارکت کم کشاورزان نتوانست به اهداف خود دست یابد. یارانه های دولتی برای مواد شیمیایی کشاورزی در سال ۲۰۰۷ که قرار بود توسعه O.F را تقویت کند، به طرز چشمگیری کاهش یافت. افزون بر ﺁن، کمیتۀ کشاورزی ارگانیک به منظور ایجاد سیاست گذاری و تهیه برنامه عملی برای توسعه کشاورزی ارگانیک در وزارت جهاددانشگاهی تأسیس شد. سیاست‌های بعدی فعالیت های توسعه یافته بیشتری دارند که از تبدیل به O.F حمایت میکنند. آیین‌نامه اجرایی مصوب رئیس‌جمهور  در تاریخ ۲۶/۰۲/۲۰۱۱ حاوی مقالاتی بود که در آنها صریحا به حمایت، توسعه و استفاده از کودهای بیولوژیکی و ﺁفت کش ها اشاره شده بود. لازم به ذکر است که این امر همچنین تعهد انجمن رادیو و تلویزیون جمهوری اسلامی ایران و سایر رسانه‌ها و سازمان های فرهنگی برای ترویج تولید، عرضه و مصرف محصولات کشاورزی سالم را پیش‌بینی کرده‌است.. این مقررات وزرات جهاد کشاورزی را ملزم به ارتقاء و هماهنگی تحقیقات با کاهش کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ها، با افزایش ابزارهای فنی ارگانیک و بیولوژیک کرده است.. این سازمان همچنین از موسسه استانداردسازی خواسته است تا استانداردی برای کشاورزی ارگانیک ایجاد کند. برنامه پنجم توسعه سال ۲۰۱۵، به طور خاص حمایت مالی برای انتقال از کودهای شیمیایی به کودهای آلی و آفت‌کش‌ها را مطرح کرد. با این حال، تمام این سیاست‌ها در واقع در رابطه با جنبه‌های فنی کشاورزی ارگانیک بودند، و بدون در نظر گرفتن نیازمندی‌های سیستم‌ صدور گواهینامه، هدف اصلی کاهش اثرات زیست‌محیطی عملیات کشاورزی بود. جالب توجه است که مدیریت یکپارچه آفات/ دانشکده مزرعه کشاورزان (IPM / FFS) به عنوان روش‌های گسترش و ترویج کشاورزی ارگانیک شناخته می‌شوند. و اکثر کشاورزانی که در پروژه های IPM/FFS در ایران شرکت دارند، در حال روی آوردن و تغییر به سیستم کشاورزی ارگانیک هستند.

طرحی برای افزایش تولید ارگانیک محصولات باغی (اصغرزاده و همکاران۲۰۱۶) فعالیت های ﺁموزشی، تبلیغاتی و تحقیقاتی را پیش بینی کرده تا کشتزارهای محصولات باغبانی تبدیل شده به O.F. را دوبرابر کند (از حدود ۳۴.۰۰۰ به بیش از ۶۳.۰۰۰ هکتار، از جمله پروژه های تبدیل ویژه). در این طرح برای اولین بار حمایت مالی از بازرسی و صدور گواهینامه پیش بینی شده بود.

وزارت جهاد کشاورزی اخیرا کمیته‌ای برای کشاورزی ارگانیک ایجاد کرده‌است تا از تعریف سیاست‌ها حمایت کند و طرحی عملی برای توسعه کشاورزی ارگانیک در ایران ارائه دهد. بر این اساس و همچنین به عنوان تاثیر طرح های توسعه قبلی و اسناد سیاست گذاری، سازمان تحقیقات، آموزش و توسعه کشاورزی (AREEO) یک نهاد فنی وزارت جهاد کشاورزی، برنامه ای را برای اجرای یک بخش جدید تحقیقاتی به نام «سیستم های کشاورزی» معرفی کرده است که در ﺁن یک برنامه تحقیقاتی برای کشاورزی ارگانیک در نظر گرفته شده‌است. برنامه‌های پژوهشی در زمینه تولید کشاورزی، فرﺁوری و بازاریابی کشاورزی ارگانیک توسط چندین مؤسسه از جمله پژوهشکده علوم محیط زیست دانشگاه شهید بهشتی تهران، دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه ﺁزاد اسلامی واحد کرج انجام شده است. انجمن علمی کشاورزی ایران (ISSA) از سال ۲۰۰۸ تاکنون نشست‌های منظمی را در زمینه کشاورزی پایدار برگزار کرده است که کشاورزی ارگانیک یکی از موضوعات رایج در ﺁن است. مرکز عالی کشاورزی ارگانیک ایران، توسط وزارت ﺁموزش و پرورش حمایت می شود و در جهت اشاعه دانش کشاورزی ارگانیک در ایران تلاش می کند.

در پایان، لازم به ذکر است که فدراسیون جهانی جنبش کشاورزی ارگانیک ایران (IFOAM) در ماه مه سال ۲۰۱۴ با تلاش های انجمن ارگانیک ایران و حمایت اتاق بازرگانی ایران تأسیس شد.

فعالیت ۴. گزارش ارایه نظر منطقی در مورد مقایسه سیستم اتحادیه اروپا و ایران و حمایت عمومی از تولید ارگانیک

از ارزیابی مقایسۀ و تفاوت های قوانین اتحادیه اروپا در مورد تولید ارگانیک و استاندارد ایران، میتوان ملاحظات زیر را بطورخلاصه بیان نمود.

الف) با توجه به اصول کلی تولید ارگانیک، میتوان گفت که استاندارد ایران کاملا با اصول کلی اساس قوانین اتحادیه اروپا مطابقت دارد. در واقع، جنبه های اصلی تقویت حاصلخیزی خاک، مسائل حفاظت از گیاهان، رفاه حیوانات، کاهش اثرات زیست محیطی، منع استفاده از GMO، مواد شیمیایی مصنوعی و داروهای ﺁلوپاتیک و توجه به کیفیت محصولات فرﺁوری شده برای حمایت از سلامتی و ایمنی مصرف کنندگان، در استاندارد ۱۱۰۰۰ ذکر شده است. این امر نباید تعجب ﺁور باشد؛ چرا که این سند همچنین بر پایۀ قوانین اتحادیۀ اروپا و استاندارد استرالیا تهیه شده است که برابر با قوانین اتحادیۀ اروپا است.

ب) با توجه به قوانین تولید محصولات طراعی، استاندارد ۱۱۰۰۰ دارای مجموعه‌ا‌ی از قوانین توسعه یافته است که در موارد مختلف میتوان ﺁن را مطابق با قوانین اتحادیه اروپا در نظر گرفت. با این وجود، این امر در فهرست مواد غذایی که مجاز به استفاده به عنوان کود، تقویت خاک و ﺁفت کش هستند، صدق نمی کند. این فهرست ها حدود ۹۰ درصد فهرست های مربوط به قوانین اتحادیه اروپا را پوشش میدهند و دارای کاربرد و الزامات یکسان هستند. با این وجود، موارد کمی وجود دارد که اخیرا در مفاد پیشنهادی اتحادیه اروپا – احتمالا پس از صدور استاندارد ۱۱۰۰۰ – معرفی شده اند و مهمتر از همه، سایر مواردی که در ضمایم اتحادیه اروپا ثبت و فهرست نشده اند. با وجود این که جزئیات و اطلاعات کمی در مورد محدودیت های ﺁلودگی های احتمالی (مانند فلزات سنگین) وجود دارد، اما ﺁنهایی که در معرض خطر جدی قرار دارند، (به عنوان مثال Cd) دارای  ارزش های مشابه قوانین اتحادیه اروپا هستند. با در نظر گرفتن تمام این موارد و همچنین با در نظر گرفتن این نکته که از لحاظ تاریخی نه تنها در ایران، تولید ارگانیک بر تولید محصولات گیاهی تمرکز داشته است، به روشنی مشخص است که سیستم تولید گیاهان ارگانیک در ایران تنها زمانی میتوان معادل دانست که این اختلافات مهم در مقایسه با ﺁنچه در قوانین اتحادیه اروپا مطرح شده، مورد توجه قرار گیرد.

ج) قوانین تولید دامپروری دررابطه با پستانداران، طیور، آبزیان و زنبور عسل است. از چند جهت روش‌های تولید مطرح شده در استاندارد ۱۱۰۰۰ به‌طور قابل ملاحظه‌ای با قوانین اتحادیه اروپا مطابقت دارند. اما سطح پیچیدگی و مشکلات فنی دامپروری که نیاز به قوانین و الزامات خاص در قوانین اتحادیه اروپا دارد با شرایط موجود در استاندارد ایران مطابقت ندارد. یک نمونه از اختلاف موجود بین قوانین اتحادیه اروپا و ایران را میتوان با استناد به عدم وجود فهرست مواد غذایی و افزودنیها یا محصولات غذایی برای پاکسازی و ضدعفونی در استاندارد ۱۱۰۰۰ در مقایسه با سه فهرست پیچیده حاوی مواد مختلف که ضمایم V، VI و VII  قانون ۲۰۰۸/۸۸۹ اتحادیه اروپا را تشکیل می دهند، مشاهده کرد. با وجود اینکه استاندارد ایران امکان استفاده از برخی از این مواد افزودنیها را با ذکر دسته بندی‌های عمومی (مثلا ویتامین‌ها، عناصر کمیاب و …) پیش بینی میکند، اما امکان ارزیابی غیر یکسان نیازها و استفاده از ﺁنها توسط بازرسانان از نهادهای مختلف صادرکننده گواهینامه از جمله دلایلی است که موجب میشود چنین مواردی با مفاد اتحادیه اروپا مطابقت نداشته باشد. علاوه بر این، در چند جنبه از روش‌های تولید، استاندارد ۱۱۰۰۰ تنها دستورالعمل‌های کلی را بدون مشخص کردن موارد خاصی ارائه میدهد، که این امر امکان کنترل دقیق و اطمینان از اعمال صحیح قوانین را برای ﺁنها دشوار می‌سازد. این موضوع در مورد تولید آبزیان نیز صدق میکند. و احتمالا این موارد درمورد زنبورداری و تولید عسل و محصولات زنبور عسل دشوارتر مطرح شده است. در این مورد، قوانین همچنین درمورد روشهای تولیدی ساده‌تر، تقریبا برابر با قوانین اتحادیه اروپا هستند. عمده مسائل مربوط به زنبورداری (مانند روش‌های آفات و کنترل بیماری‌ها، تعریف مکانهای جمع‌ﺁوری شهد و گرده‌افشانی، مدیریت کندو و غیره) به طور مشابه در قوانین اتحادیه اروپا مورد بحث قرار می‌گیرند. این تفاوت‌ها عمدتا در برخی جزئیات کوچکی است که با این وجود تاثیری بر ارزش کلی روش تولید نخواهد نداشت.

د) تولید مواد غذایی، حوزه دیگری از تولیدات ارگانیگ محسوب میشود که با معیارهای اتحادیه اروپا و ایران مغایرت دارد. از طرفی باید یادآور شد که فهرست موادی که مجاز به استفاده در روشهای مختلف پردازش هستند بسیار مشابه موارد مطرح شده در قوانین اتحادیه اروپا می‌باشند. مواد مجاز حتی حاوی اطلاعاتی در رابطه با موارد استفاده خاص و گروه خاصی از محصولات غذایی هستند. علاوه بر این، بر نیاز به اطمینان از جداسازی محصولات ارگانیک و غیر ارگانیک در طی کل فرایند پردازش، از طریق الزامات مربوط به ثبت و حسابداری تأکید شده است. اگرچه، گاهی تنها تعریف قوانین روش‌های پردازش، بدون مشخص کردن جزئیاتی که برای تضمین کنترل صحیح مهم هستند، ذکر می‌شود. بنابراین، اینطور مطرح شده که برای مواد غذایی که نیاز به فرﺁیند پردازش کوتاه دارند (مانند خشک کردن)، مقررات استاندارد ۱۱۰۰۰ در صورت به کارگیری صحیح، برای تضمین انجام بازرسی صحیح کافی است، در حالی که باید تمهیدات لازم برای دستیابی به همان سطح اطمینان کنترل لازم باشد.

ه) قواعد برچسب‌گذاری، با وجود جزئیات کمتر در استاندارد ۱۱۰۰۰، در عمل با هنجارهای اتحادیه اروپا هم به دلیل احتمال برچسب زدن یک محصول به عنوان ارگانیک و هم برای محصولاتی که در حین تبدیل به دست می ﺁید، برابر است. یک ﺁرم یا لوگوی ملی نیز معرفی شده و باید هویت محصولات ارگانیک را تایید کند.

ج) قوانین بسته بندی، نگهداری و حمل و نقل نیز مطابق با قوانین اتحادیۀ اروپا هستند. استاندارد ۱۱۰۰۰ بر لزوم تفکیک محصولات ارگانیک از غیر ارگانیک، بر اساس الزامات برچسب گذاری صحیح، مشابه ﺁنچه در قوانین اتحادیه اروپا مقرر شده بر لزوم توجه به رفاه حیوانات و نظافت حمل و نقل تاکید دارد.

ز) تعریف سیستم کنترل در استاندارد ۱۱۰۰۰ بسیار ساده است، اما اگر اجرا شود، میتوان ﺁن را تقریبا کافی دانست. متاسفانه این امر اتفاق نمی افتد و مشکل اصلی سیستم تولید ارگانیک ایران است. در واقع، با وجود اینکه نهادهای بازرسی و صادرکننده گواهی که در منطقه حضور دارند، بیشتر بر اساس سیستم اتحادیه اروپا کار می‌کنند، بدین ترتیب از سوی نهادهای معتبر اتحادیه اروپا، از ارزیابی انجام شده در محل، مشخص شد که سیستم کنترل عمومی در عمل اجرا نمی‌شود. با وجود اینکه مقام ذیصلاح در استاندارد ۱۱۰۰۰ پیش بینی شده عدم وجود آن مشاهده میشود. بنابراین، تمامی ساختار نظارت و کنترل سیستم کارایی و عملکردی ندارد. این مسئله همچنین در فقدان قوانینی منعکس می‌شود که تعریف آن در استاندارد ۱۱۰۰۰ توسط مراجع ذی‌صلاح برنامه‌ریزی شده‌است. نبود یک مرجع ذیصلاح، این واقعیت را منعکس می کند که همه اطلاعات مربوط به سیستم کنونی و گردانندگان ﺁن در دسترس مقامات نیست، زیرا هیچ ارتباط رسمی و اجباری بین اپراتور، نهاد گواهی‌دهنده و خود مرجع ذیصلاح وجود ندارد. بنابراین چنین وضعیتی امکان انجام هیچ نوع نظارت عمومی بر سیستم را فراهم نمی‌سازد. این شرایط حتی با غیر ممکن ساختن اجرای یک قانون دیگر از پیش بینی های استاندارد ایران بدتر میشود. بر طبق این پیش بینی، مرجع ذی‌صلاح باید کارﺁیی بازرسی را تأیید کرده و جریمه مناسبی را تعیین کنند که با نقض قانون در صورت تخلف از مقررات، متناسب باشد. استاندارد ۱۱۰۰۰ همچنین فاقد قوانین مربوط به صدور گواهی یا هر گونه مدرک مستند است. با وجود این که اعتقاد بر این است که حضور این نهاد می تواند بخشی از مراحل لازم برای حضور در نهاد صادرکننده گواهی جهت کسب مجوز ISO باشد، اما نبود چنین ماده حساس و اساسی منجر به ضعف بیشتر سیستم خواهد شد. بنابراین، باتوجه به این مسائل مهم میتوان نتیجه گرفت که سیستم کنترل کشاورزی ارگانیک در ایران در مقایسه با سیستم اتحادیه اروپا، از کارآیی برابر از لحاظ شفافیت و حاکمیت برخوردار نیست. با این وجود، ساختار وزارت جهاد کشاورزی و نهادهای مرتبط مسئول کنترل مواد غذایی، به ویژه سازمان محیط زیست و ایمنی غذایی (EFSO)، ظرفیت اجرایی، از نظر کارکنان موجود، برای ساخت و مدیریت یک سیستم کنترل برای تولید ارگانیک در نظر گرفته می‌شود. در این رابطه، فرﺁیند ایجاد سیستمی معادل سیستم اتحادیه اروپا را می توان با فعالیت های پشتیبانی فنی که بر توسعه قوانین حقوقی ملی و روندهای اجرایی متمرکز است، تسریع بخشید.

با در نظر گرفتن سیاست های اخیر که انتظار می رود زمینه توسعه کشاورزی ارگانیک را فراهم نماید، میتوان بر این نکته تاکید کرد که در ده سال گذشته یارانه‌های دولتی برای مواد شیمیایی کشاورزی به شدت کاهش یافته است. این وضعیت، همراه با ایجاد «کمیته کشاورزی ارگانیک» در وزارت جهاد کشاورزی و سیاست های بعدی، با اشاره به حمایت، توسعه و استفاده از کودهای بیولوژیکی و ﺁفت کش‌ها و همچنین ترویج غذای سالم و ایمن، انتظار می‌رفت که از تبدیل به O.F حمایت کنند.. جالب این که این سیاست‌ها به تولید گیاهان مربوط می‌شود، یعنی بخشی که از نظر استاندارد ۱۱۰۰۰ به بهترین شکل استاندارد توسعه‌یافته و در راستای مقررات اتحادیه اروپا است.

اگرچه نقطه عطف اتخاذ سیاستهایی که به طور مستقیم از O.F. حمایت میکنند در برنامه پنجم توسعه ۲۰۱۵ که به طور خاص حمایت مالی برای انتقال از کود شیمیایی به کودهای ﺁلی و ﺁفت کش ها را ارائه کرده است، دیده می شود. این امر به دنیال، آماده‌سازی یک طرح اقدام در سال ۲۰۱۶ با پیش بینی حمایت مالی از بازرسی و صدور گواهینامه، ﺁموزش، ترویج و فعالیت های پژوهشی با هدف دو برابر کردن مساحات زمین‌های کشاورزی که طی پنج سال آینده به O.F. تبدیل میشود،  انجام شد.

مساحت زمین برای تولید محصولات ارگانیک در ۱۱ سال گذشته بیش از ۸۰ برابر شده است و در هشت سال گذشته افزایش چشمگیر ۱۷۰ درصدی داشته است. تولید عمده محصولات کشاورزی در ایران عبارت است از پسته، گل رز یا محمدی، گیاهان دارویی، خرما و گندم. این وضعیت نشان دهنده گرایش جالب و تلاش بیشتر در جهت توسعه تولید ارگانیک ایران است.

علاوه بر افزایش مصرف داخلی، که حاصل ﺁگاهی وسیع‌تر مصرف‌کنندگان در مورد مسائل زیست محیطی و بهداشتی است که بر اساس رویکرد ارگانیک، صادرات محصولات خاص، معمول و خوب تولید شده (پسته، مشتقات گل محمدی، میوه و سبزیجات)، به طور قطع یک پتانسیل قوی برای ایران محسوب می شود. در همین حال، به دلیل محدودیت محصولات موجود در داخل و ابزارهای فنی تولید، پتانسیل خوبی برای افزایش صادرات اروپا به ایران از هر دو محصول ارگانیک وجود دارد. این امر به دلیل کاهش ظرفیت تولید داخلی و در دسترس بودن چنین ابزارهایی در مقایسه با تقاضای موجود صورت می گیرد.

توجه سیاستگذاران در حمایت از O.F. بخش هایی که از طریق اسناد برنامه ریزی اخیر و بیانیه های ارائه شده که در طی چندین جلسه و ماموریت به ایران توسط مدیران ارشد دولتی مختلف انجام شده نیز حاکی از نگرش مثبت دولت در این باره است.

لازم به ذکر است که در این کشور، گروه های تحقیقاتی متعددی از مراکز و دانشگاه های مختلف شناخته شده در سطح بین المللی فعال می باشند و این گروه ها می توانند به عنوان مراکز ﺁموزشی برای مدیران و بازرسان نیز فعالیت نمایند. انتقال دانش نیز می تواند با دخالت نهادهای وزارت جهاد کشاورزی تسهیل یابد. بنابراین، پتانسیل توسعه سیستم کشاورزی ارگانیک ایران که در ابتدا بر تولیدات گیاهی متمرکز بود، حقیقی است. این امر در نهایت منجر به آینده افزایش تولید محصولات دامی و فرآوری شده در آینده خواهد شد که از تغییر گسترده جهان بسوی یک محصول پایدار، سازگار با محیط‌زیست و ایمن محصولات کشاورزی با کیفیت و مواد غذایی حمایت می‌کند.

با این حال، لازم به ذکر کرد که در کنار نظرات جمع‌آوری‌شده در طول ماموریت در کشور، همچنین مقالات منتشر شده نشان می‌دهند که مهم‌ترین عوامل برای توسعه بخش کشاورزی ارگانیک، بهبود منابع مالی کشاورزان ارگانیک، توسعه تجارت تولیدکنندگان و افزایش آگاهی در میان تمام سهامداران است. این استراتژی نه تنها براساس معیارهای مالی به منظور حمایت بلکه افزایش آگاهی و دانش در بین تولیدکنندگان و مصرف کنندگان می‌باشد، که اثربخشی آموزش و فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی را افزایش می‌دهد. مدیریت ریسک و پیش‌گیری آن در سیستم کنترل باید شامل کنترل / صدور گواهی‌نامه، توزیع، برچسب گذاری، و همچنین فرآیند برندسازی محصول باشد. از آنجا که فقدان و کمبود اطلاعات به عنوان یک عامل بازدارنده برای توسعه این بخش مورد ارزیابی قرار گرفته‌است، یک موسسه (به عنوان مثال MoAJ) باید برای سازمان دهی کمپین آگاهی از یک سو جهت ارائه اطلاعات در مورد مزایای محصولات ارگانیک به مشتریان و از سوی دیگر تولید کنندگان، پردازشگرها، و بازرگانان تعریف شود. هماهنگی ذینفعان فعال در فعالیت‌های ارگانیک (بخش‌های خصوصی، دولتی و غیردولتی) از اهمیت اساسی برخوردار است.

با در نظر گرفتن همه این جوانب، می‌توان نتیجه گرفت که آینده تولید گیاهان ارگانیک در ایران می‌تواند در معرض یک گرایش مثبت قرار گیرد که تحت حمایت سیاست طولانی‌مدت هم‌کاری با خیرین بین‌المللی قرار گیرد.